Ξεπεράσαμε τη θρησκευτική και κοινωνική εξάρτηση του Μεσαίωνα και φτάσαμε στην οικονομική εξάρτηση της επιστημονικής έρευνας από μεγάλες πολυεθνικές, σύμφωνα με τις οποίες λόγο ύπαρξης έχει μόνο το τεχνολογικό προϊόν με το μεγαλύτερο περιθώριο κέρδους
Της Σωτηρίας Ορφανίδου*
«Η σύγχρονη επιστήμη, έχοντας μετατραπεί σταδιακά σε τεχνοεπιστήμη -ως αποτέλεσμα της ολέθριας σύγχυσης μεταξύ των εννοιών του λειτουργικού εργαλείου και της αναγνωριστικής έρευνας-, έχει παρεκκλίνει από τις φιλοσοφικές δικλείδες ασφαλείας της και έχει χάσει τον προσανατολισμό της», όπως παρατηρεί εύστοχα ο Πολ Βιριλιό (La Bombe informatique [Πληροφορική βόμβα], Editions Galileé, Παρίσι 1998).
Η επιστήμη εξελίχθηκε θεαματικά σε ιστορικές περιόδους ή κοινωνίες που επικρατούσε ο ορθολογισμός, όμως σήμερα εκείνη που σημειώνει εκρηκτική ανάπτυξη είναι η τεχνολογία, ως φυσική συνέπεια των αρχών που επικρατούν στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη κοινωνία μας, δηλαδή της επιδίωξης για μαζική εφαρμογή και μέγιστο κέρδος. Έτσι, η επιστήμη παύει να είναι πηγή γνώσης που υπηρετεί αποκλειστικά την αλήθεια. Ο νέος ρόλος της είναι να τροφοδοτεί διαρκώς με χρήσιμες πληροφορίες την τεχνολογική εφαρμογή, προς αποκλειστικό όφελος της τελευταίας.
Κι ενώ σχεδόν όλο το παραγόμενο έργο της παραδίδεται στα χέρια της τεχνολογίας για αξιοποίηση, ταυτόχρονα η επιστήμη όχι μόνο δεν ανατροφοδοτεί τον ίδιο της τον εαυτό, αλλά βρίσκεται πλέον σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένη από την τεχνολογία, και πρακτικά από τα τεχνολογικά εργαλεία και όργανα που έχει ανάγκη για να προχωρήσει, καθώς και από τα τεράστια οικονομικά κονδύλια που απαιτούνται για τη συνέχιση της εξεζητημένης έρευνάς της.
Έτσι, φαίνεται πως ξεπεράσαμε τη θρησκευτική και κοινωνική εξάρτηση του Μεσαίωνα για να φτάσουμε στη σημερινή οικονομική εξάρτηση της επιστημονικής έρευνας από μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες, σύμφωνα με τις οποίες λόγο ύπαρξης έχει μόνο το τεχνολογικό προϊόν με το μεγαλύτερο περιθώριο κέρδους. Αφήσαμε πίσω μας την πολιτική εξάρτηση του παρελθόντος που υποδείκνυε πως τα κράτη χρηματοδοτούν έρευνες για στρατιωτικούς ή αμυντικούς σκοπούς, για να δούμε αυτή την εξάρτηση να μετουσιώνεται σε πολιτική ισχύ που βασίζεται στην κατοχή τεχνολογικού εξοπλισμού και πληροφοριών. Καθώς, όπως λέγεται, «τα δεδομένα είναι ο νέος χρυσός», ο Ψυχρός Πόλεμος της εποχής μας είναι ο πόλεμος της πληροφορίας και όπλο του η «πληροφορική βόμβα», σύμφωνα με τον όρο που εισάγει ο Πολ Βιριλιό.
Η οικονομική εξάρτηση της επιστήμης από κάθε είδους χορηγό είναι άνευ προηγουμένου, καθώς τα επιστημονικά πεδία προς εξερεύνηση είναι πλέον τόσο εξελιγμένα, που απαιτούν την ύπαρξη προηγμένων και εξειδικευμένων τεχνολογικών εργαλείων, συχνά τεράστιου κόστους. Οι σύγχρονες επιστημονικές ανακαλύψεις είναι αδύνατον να γίνουν από έναν παθιασμένο επιστήμονα που έχει επενδύσει το υστέρημά του σε ένα μικρό εργαστήριο στο υπόγειο ή στη σοφίτα του σπιτιού του. Οι επιστημονικές έρευνες του 21ου αιώνα διεξάγονται σε υπερσύγχρονα εργαστήρια υψηλού επιπέδου ασφαλείας, μελετούν τον μικρόκοσμο σε επίπεδο νανοκλίμακας, εξερευνούν πολύπλοκα κβαντικά φαινόμενα, πειραματίζονται με τους έμβιους οργανισμούς σε επίπεδο τεχνητής πρωτεϊνοσύνθεσης και γονιδιώματος.
Στο εσωτερικό αυτών των εργαστηρίων η επιστήμη σχοινοβατεί αναζητώντας όχι απλώς τα όρια της γνώσης, αλλά κυρίως τα όρια της ισχύος. Όπως παρατηρεί ο Βιριλιό, η σημερινή επιστήμη δεν ενδιαφέρεται πια τόσο για την αλήθεια όσο για την αποτελεσματικότητα. Βασικό ζητούμενο δεν είναι πλέον η κατανόηση του κόσμου και μέσα από αυτήν η κατανόηση του ανθρώπινου είδους, ούτε τόσο η επίλυση πρακτικών προβλημάτων των απλών πολιτών. Κυρίαρχο αίτημα των χορηγών που χρηματοδοτούν την επιστημονική έρευνα με τα απαραίτητα τεράστια κονδύλια είναι να ανακαλυφθεί σε ποιες κρυμμένες πηγές βρίσκεται γνώση και πληροφορία κάθε είδους, που θα μπορεί να αξιοποιηθεί και να μετατραπεί σε τεχνολογική ισχύ, χρήμα και εξουσία.
Παράλληλα, η επιστήμη έχει πάψει να εστιάζει περισσότερο από όσο είναι απαραίτητο στη θεωρία και στον στοχασμό, αλλά παραδίδει αμέσως κάθε νέο εύρημά της στα χέρια της τεχνολογίας που δεν θα χάσει χρόνο, ώστε να το αξιοποιήσει με στόχο άμεσο και μέγιστο οικονομικό, πολιτικό και -ίσως περιστασιακά- κοινωνικό όφελος. Η τεχνολογία ανταμείβει την επιστήμη, παρέχοντάς της εξοπλισμό και εργαλεία έρευνας, επενδύοντας έτσι σε έναν νέο κύκλο συνεργασίας, ανατροφοδότησης κέρδους και συνδυασμού συμφερόντων.
Παρότι η επιστήμη είναι ταυτισμένη με τη διεύρυνση των οριζόντων της γνώσης και της κατανόησης του κόσμου, σήμερα ακόμη πιο έντονα προκαλεί τα όριά της και τα όρια του φυσικού κόσμου, πειραματίζεται στη γενετική μηχανική, εκτοξεύει δορυφόρους για ποικίλες λειτουργίες στη διαστημική – συζητάει ακόμη και το ενδεχόμενο κατασκευής μιας «ηλιακής ασπίδας προστασίας» για την αντιμετώπιση της υπερθέρμανσης του πλανήτη.
Ο υπερενθουσιασμός και η υπερβολική αυτοπεποίθηση του σύγχρονου ανθρώπου, του ερευνητή, του τεχνολόγου ανάπτυξης, του πολιτικού, του διευθύνοντος συμβούλου, αλλά και του καταναλωτή-πολίτη, έχουν παραμερίσει αρκετά τυχόν ενδοιασμούς, δισταγμούς και έχουν συρρικνώσει τη σωφροσύνη, ακόμη κι όταν πρόκειται για τη μαζική χρήση και εφαρμογή ενός νέου τεχνολογικού προϊόντος. Καθώς ο χρόνος φαίνεται να έχει μεγαλύτερη σημασία από ποτέ άλλοτε, κυρίαρχο αίτημα είναι η επιτάχυνση των πάντων. Όλα γίνονται πιο γρήγορα και το μόνο που έχει διατηρηθεί από το παρελθόν ως ακλόνητη αξία είναι το ρητό «ο χρόνος είναι χρήμα».
Η σύγχρονη σχοινοβασία της επιστήμης ενέπνευσε τον Πολ Βιριλιό να κάνει λόγο για «ακραία» και «εξτρεμιστική» σύγχρονη επιστήμη. Στο έργο του «Πληροφορική βόμβα» παραλληλίζει τα επικίνδυνα αθλήματα, γνωστά ως extreme sports (που κατά λέξη μεταφράζονται ως «ακραία αθλήματα»), με την «ακραία επιστήμη». Στα μεν πρώτα, όπως αναφέρει, ο αθλητής ρισκάρει και την ίδια τη ζωή του με πρόσχημα την επίτευξη ενός ρεκόρ ή μιας επίδοσης. Στην «ακραία επιστήμη» παρατηρεί το φαινόμενο κατά το οποίο η επιστήμη αποδέχεται τον ανυπολόγιστο κίνδυνο μιας τυχόν εξαφάνισης ακόμη και της ίδιας της επιστήμης, σε έναν αντίστοιχο ηδονιστικό και ταυτόχρονα αυτοκαταστροφικό παροξυσμό.
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, «η μετανεωτερική επιστήμη έχει εμπλακεί πλέον σε μια επιδίωξη νέου τύπου που είναι εξίσου παρανοϊκή: σε έναν αγώνα για την επίτευξη επιδόσεων χωρίς όρια στους τομείς της ρομποτικής ή της γενετικής μηχανικής, που με τη σειρά του παρασύρει τους διάφορους επιστημονικούς τομείς στο μονοπάτι ενός μετα-επιστημονικού εξτρεμισμού μακριά από την ορθή κρίση».
Ο Βιριλιό γίνεται ακόμη πιο αυστηρός, παραλληλίζοντας τον ήρωα-αθλητή και τον επιστήμονα. Θεωρεί πως στη σημερινή εποχή σύγχυσης οι δύο αυτοί ρόλοι εξισώνονται, θέτοντας στο ίδιο επίπεδο τον τυχοδιώκτη, ο οποίος ωθεί βίαια τον εαυτό του στα σωματικά του όρια και τον «τυχοδιώκτη με τη λευκή ποδιά» -αναφερόμενος στον επιστήμονα ερευνητή-, ο οποίος ωθεί τον εαυτό του αντίστοιχα στα ηθικά του όρια, έναν τυχοδιώκτη που βιώνει τον ενθουσιασμό που προκαλεί το ρίσκο όχι μόνο του δικού του θανάτου, αλλά του ίδιου του ανθρώπινου είδους.
Σύμφωνα με την οπτική του Βιριλιό, η επιστήμη έχει γίνει θύμα του ίδιου του εαυτού της στον βωμό της απόλυτης επιτυχίας. Θεωρεί πως η επιστήμη έχει μετασχηματιστεί σε τεχνο-επιστήμη που στη συνέχεια μετατρέπεται σε μαζική τεχνο-κουλτούρα, με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τη διαφήμιση να παίζουν καίριο ρόλο επηρεάζοντας την κοινή γνώμη υπέρ μιας επιστήμης εξτρεμιστικού χαρακτήρα.
Εάν ο Βιριλιό έχει δίκιο για το γεγονός ότι η επιστήμη έχει εγκλωβιστεί σε έναν επικίνδυνο «τεχνολογικό τυχοδιωκτισμό» παρόμοιο με αυτόν ενός αθλητή των extreme sports, αυτό που απομένει να δούμε είναι για πόσο ακόμη σε αυτά τα παράτολμα εγχειρήματα θα εξακολουθεί να ανοίγει το σωτήριο τεχνο-επιστημονικό αλεξίπτωτο.
*Συγγραφέας
