Του Δημήτρη Αναγνωστή*
Η διαδικασία δόμησης της προσωπικής ταυτότητας του παιδιού γίνεται βαθμιαία, συχνά μέσα από αναπόφευκτες ενδοοικογενειακές συγκρούσεις. Η μετάβαση του παιδιού σε έφηβο διέπεται από ψυχοσωματικές αλλαγές που, σιγά σιγά, θα σχηματίσουν στον Εαυτό την προσωπική «στάση ζωής». Στο διάστημα αυτό της πορείας του παιδιού προς την εφηβεία γίνεται ακόμη πιο αισθητή η στάση και η συμπεριφορά του ενήλικα, γονιού – παιδαγωγού, στις μεταξύ τους σχέσεις. Από κοινωνιολογική άποψη η ποιότητα της σχέσης γονιών – παιδιού, παράλληλα με τη φιλία των γονιών μεταξύ τους, τις σχέσεις που αναπτύσσουν στον κοινωνικό τους περίγυρο, αρχής γενομένης από την ευρύτερη οικογένεια και τους γείτονες, θεωρείται η καλύτερη υποδομή για μια αποδοτική πορεία του παιδιού προς την εφηβεία και τη νεότητα. Με ιδιαίτερο δε ενδιαφέρον διαπιστώνουμε πώς αυτές οι σχέσεις καταγράφηκαν στην πολιτιστική μας κληρονομιά και παράδοση: στη μυθολογία, στα παραμύθια και στη λογοτεχνία, στη θρησκεία, στην ιστορία, την τέχνη, όπου αποτυπώθηκαν διαφοροποιήσεις, αλλαγές και συγκρούσεις.
Στο σταυροδρόμι που βρίσκεται το παιδί, κατά τη μετάβαση από μικρό άνθρωπο σε μεγάλο άνθρωπο, ρωτιέται: πώς λειτουργεί αυτός ο μεγάλος κόσμος, πώς επηρεάζει και επηρεάζεται από το δικό μου Θέλω και Είναι; Ο νέος έχει ιδέες, βιώματα και προσωπικές επιλογές, ως αποτέλεσμα βιολογίας, πληροφοριών, γνώσεων, μόρφωσης (έχοντας σαν μέσο προσπορισμού και το βιβλίο) και γενικά εμπειριών μέσα απ’ τις οποίες ο Εαυτός οριστικοποίησε συμπεράσματα. Μετά από διευκρινίσεις, αυθόρμητες περιπέτειες και σχεδιάσματα, η αίσθηση ταυτότητας, όπου ο ίδιος ο νέος αυτοπροσδιορίζεται, όπως ο ίδιος κατανοεί τον εαυτό του, τείνει να ολοκληρωθεί. Το αίσθημα σεξουαλικότητας γίνεται πιο συνειδητό. Οι ενορμήσεις των εφήβων ξυπνούν και έτσι ανακαλύπτουν το σώμα και τη φύση του, τη γενετήσια ορμή που θα οδηγήσει στον έρωτα και στην ηδονή. Θα αρχίσουν λοιπόν να αναζητούν το αντικείμενο αγάπης εκτός οικογενειακού περιβάλλοντος.
Μπροστά σ’ αυτή τη διεργασία της εφηβείας, οι γονείς επεμβαίνουν συχνά επικριτικά, μεταφέροντας δικά τους προβλήματα, απόψεις και φοβίες, επιβάλλοντας τις δικές τους επιθυμίες. Άλλες φορές οι προθέσεις τους είναι καλές, άλλες φορές μπορεί να οδηγήσουν στην καταστροφή την ψυχική ζωή του παιδιού. Αντί για κηρύγματα θα έπρεπε να προσπαθήσουν να πλησιάσουν τις απόψεις που αντιστοιχούν στην ηλικία του παιδιού τους. Πώς όμως θα καταλάβουν την εποχή του, τα ενδιαφέροντά του, τις σχέσεις του με το άλλο φύλο κ.λπ., αν έχουν «ξεχάσει» τη δική τους παιδική ηλικία; Έτσι όμως δεν μπορούν να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των παιδιών και τα εμποδίζουν στη διαμόρφωση του Εαυτού που βρίσκεται υπό συνεχή εξέλιξη, στη συγκρότηση της ταυτότητάς τους, εξέλιξη που συμβαίνει και μέσα από παράλληλες μορφές διαπαιδαγώγησης: σχολείο, κοινωνικές επιρροές κ.λπ., που οδηγούν από κοινού το παιδί στην ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, στην ενηλικίωσή του. Ληξιαρχικά αυτή έρχεται για όλους στα 18. Παρατηρούμε όμως συχνά καθυστέρηση και παράταση της διαδικασίας ενηλικίωσης, ή αντίθετα πρόωρη εξέλιξη. Ουσιαστικά καθένας ενηλικιώνεται σε διαφορετική στιγμή και στάδιο.
Η πορεία της διαμόρφωσης του Εαυτού περιλαμβάνει στο στάδιο αυτό και θεμελιακές σωματικές αλλαγές, με την εν γένει έκκριση ορμονών, την περίοδο στα κορίτσια ή το σπέρμα στα αγόρια, και την εμφάνιση χαρακτηριστικών του φύλου, αλλαγές που τροποποιούν την εξωτερική εικόνα του παιδιού που τείνει να γίνει ενήλικας. Την περίοδο αυτή ολοκληρώνεται η διαμόρφωση του κεντρικού νευρικού συστήματος και του σώματος. Αντί λοιπόν οι γονείς να θέλουν τους νέους χωρίς τάσεις για σεξ, είναι σπουδαίο να βρίσκονται στο πλάι του παιδιού τους, ώστε να το διαφωτίζουν σωστά γύρω από όσα του συμβαίνουν, και το παιδί να μην περιορίζεται στην αυτοενημέρωση, που πολλές φορές είναι λανθασμένη και βλαπτική. Αυτονόητο πως το ίδιο ισχύει και για τους παιδαγωγούς, η επίδραση των οποίων θα έπρεπε να είναι πιο ελεγμένη και συμπληρωματική σε κενά ή απορίες, αναλογικά με την ηλικία και το μαθησιακό επίπεδο.
Οι αλλαγές αυτές συχνά εκδηλώνονται με παράλληλες τάσεις αύξησης του προσωπικού ιδεαλισμού και της κριτικής σε βάρος του ρεαλισμού, και πότε πότε σε αύξηση του εγωκεντρισμού και των προσωπικών αντιδράσεων. Γι’ αυτό και το πεδίο έντασης μεταξύ εφήβων και γονιών φορτίζεται εύκολα. Συγχρόνως όμως αυξάνεται και η εμπιστοσύνη στον Εαυτό και στους άλλους. Σταθεροποιείται ο χαρακτήρας και ο Εαυτός δίνει αξία στις σχέσεις και στους δεσμούς στο περιβάλλον του, και αναπτύσσεται το αίσθημα συμπάθειας και φροντίδας. Προοδευτικά το παιδί – έφηβος μπαίνει στη φάση της νεότητας, όπου η επιδίωξη για την εφαρμογή των σωματικών, γνωστικών και ψυχοκοινωνικών ικανοτήτων βρίσκεται στο προσκήνιο.
Κατά τη διάρκεια λοιπόν της διαδικασίας διαμόρφωσης του εαυτού, ο νέος βρίσκεται σε μια ευαίσθητη κατάσταση. Μέσα του και γύρω του πολλά μεταβάλλονται: αξίες, ιδέες, ομάδες, το ίδιο το σώμα του. Για τον λόγο αυτό είναι πολύ ευάλωτος σε προκλήσεις, επιρροές, συγκρούσεις, μέχρι να τις επεξεργαστεί και να ενσωματώσει ό,τι επιλέξει.
Η ψυχοσωματική μετάβαση του νέου στην ωριμότητα διέρχεται συχνά μέσα από διακυμάνσεις με αστάθεια. Στο στάδιο αυτό, πέρα από τους γονείς, αυξημένο ρόλο καλούνται να διαδραματίσουν οι δάσκαλοι. Έχοντας λάβει μια ειδικότερη εκπαίδευση, που στοχεύει στο να αποκτήσουν μια ευρύτερη ματιά πάνω στην ψυχολογία του νέου ανθρώπου, θα πρέπει να επιδεικνύουν ιδιαίτερη κατανόηση, και την αντίστοιχη εμπιστοσύνη.
Ο έφηβος βρίσκεται ενώπιον σημαντικών αποφάσεων για τη ζωή του (επάγγελμα, σύναψη δεσμών φιλίας και ερωτικών σχέσεων, επιλογή ιδεολογικών και ηθικών έλξεων, αλλαγή περιβάλλοντος, αισθητικές προτιμήσεις κ.λπ.) και συνεχών ανακατατάξεων που του προκαλούν ανάμεικτα συναισθήματα, άγχος, ανησυχία, βαθιά συγκέντρωση, με πολλά σκαμπανεβάσματα, με όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά. Κοντά σ’ αυτά και η αναταραχή που προκαλεί ο πρώτος έρωτας και ο τρόπος που θα διευθετηθεί. Όλα αυτά ενδέχεται να επηρεάσουν τον έφηβο αρνητικά, με καταστροφικές συνέπειες, λανθασμένες αποφάσεις, ναρκωτικά κ.λπ. Μπορεί όμως και να συγκροτήσει έναν στέρεο κώδικα με ιδέες και ιδανικά που να είναι πυξίδα σταθερότητας και ισορροπίας για την πορεία του στην ενήλικη ζωή.
Δυστυχώς το σημερινό κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον δεν είναι φιλικό προς τους εφήβους, ακόμη και μέσα στην ίδια την οικογένεια, αλλά προπάντων στον χώρο του σχολείου. Αρνείται να αποδεχτεί και την ψυχο-σεξουαλική τους διάσταση, επιδρώντας αναχαιτιστικά – αρνητικά στην εξέλιξή τους. Για παράδειγμα: μην έχοντας σωστή και ισορροπημένη ενημέρωση γύρω από το σεξ, οδηγούνται να πληροφορηθούν από την τηλεόραση ή το διαδίκτυο, όπου ο έρωτας παρουσιάζεται πολύ συχνά με διαστροφικές ή εγκληματικές διαστάσεις, και σπρώχνονται προς τη βία και την πορνογραφία, με αποτέλεσμα το γκρέμισμα των ονείρων τους και την απογοήτευση. Ούτε η οικογένεια στέκεται, τις περισσότερες φορές, πολιτιστικά και συναισθηματικά δίπλα τους ούτε και οι εκπαιδευτικοί φορείς συμμετέχουν με επιστημονικό τρόπο στη μόρφωση και τη διαμόρφωσή τους.
Θα συνεχίσουμε λοιπόν να βλέπουμε καθημερινά κορίτσια 13-14 χρόνων να δέρνονται στο πάτωμα ακόμα και μέσα σε σχολικά κτίρια, να μαλλιοτραβιούνται και κλοτσιούνται στο κεφάλι και το στήθος, συμμορίες αγοριών να επιτίθενται σε μεμονωμένους (συνήθως συμμαθητές ή μικρότερης ηλικίας), να τους ληστεύουν και να τους προκαλούν βαριές σωματικές βλάβες, να το θεωρούν δε αυτό αντριλίκι. Και το πιο σοκαριστικό: άλλοι συμμαθητές τριγύρω τραβάνε βίντεο με τα κινητά τους και τα αναρτούν στο διαδίκτυο με καμάρι. Και οι εκπαιδευτικοί ανύπαρκτοι. Το δε υπουργείο Παιδείας να αποστέλλει εγκυκλίους και ψηφιακά προγράμματα ενάντια στο bullying και να νίπτει τας χείρας του.
*Δρ. Ψυχίατρος-Συγγραφέας
