Και να «πέσει» ο Ερντογάν, δεν αλλάζει η τουρκική πολιτική στο Αιγαίο και την Κύπρο

Στις 29 Ιουνίου 2022, το Αυστριακό Ινστιτούτο για την Εξωτερική Πολιτική σε συνεργασία με το αυστριακό υπουργείο Αμύνης, διοργάνωσε συζήτηση με θέμα «Τουρκία – Ένας προβληματικός πολύ-περιφερειακός παίκτης» (Turkey-A troubled multi-regional player), με ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις ως προς το ποια Τουρκία οικοδομεί ο Ερντογάν και που πηγαίνει αυτή η χώρα

Μπορεί η ρητορική ή το αφήγημα του Τούρκου προέδρου να αλλάζουν ανάλογα με τις επιδιώξεις του, αλλά ακόμα και αν υπάρξει αλλαγή κυβέρνησης, οι βασικοί άξονες της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής δεν πρόκειται να μεταβληθούν, μεταξύ άλλων, στο Αιγαίο ή στο Κυπριακό.

Αυτή, ανάμεσα στις άλλες, ήταν μια από τις επισημάνσεις που έκαναν αναλυτές σε διαδικτυακή συζήτηση που οργάνωσε το Αυστριακό Ινστιτούτο για την Εξωτερική Πολιτική σε συνεργασία με το αυστριακό υπουργείο Αμύνης, με θέμα: «Τουρκία – Ένας προβληματικός πολύ-περιφερειακός παίκτης» (Turkey-A troubled multi-regional player).

Οι αναλυτές, επίσης, τόνισαν ότι το τελευταία διάστημα, όπως φάνηκε και από την επιθετική τακτική της Τουρκίας έναντι της Ελλάδας, η Άγκυρα ακολουθεί πρακτικές της ρητορικής του μιλιταριστικού εθνικισμού της δεκαετίας του 1990. Ωστόσο, οι ίδιοι εκτιμούν ότι κάτι τέτοιο δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η Τουρκία προσπαθεί να κατακτήσει τις γειτονικές χώρες και να δημιουργήσει μια νέα Οθωμανική αυτοκρατορία.

Υπογράμμισαν, πάντως, ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της εικοσαετούς διακυβέρνησης Ερντογάν, η Τουρκία προσπαθεί να επαναπροσδιοριστεί ως ιστορικό κέντρο και ως περιφερειακός ηγέτης, εστιάζοντας ειδικά στην Μαύρη Θάλασσα, τον Καύκασο, την Κεντρική Ασία, τη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική.

Περιφερειακός ηγέτης

Ειδικότερα, οι τοποθετήσεις των αναλυτών έχουν ως εξής:

Ο Τσενγκίζ Γκιουνάϊ (Cengiz Günay) από το Αυστριακό Ινστιτούτο για την Εξωτερική Πολιτική:

-Η θέση της Τουρκίας στο σταυροδρόμι Ευρώπης και Ασίας την καθιστούν χώρα σημαντικής γεωστρατηγικής σημασίας. Για δεκαετίες, η τουρκική εξωτερική πολιτική ήταν προσανατολισμένη προς την Ευρώπη και τις ΗΠΑ, παραμερίζοντας την άμεση γειτονιά της.

Ωστόσο μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου παρατηρείται μετατόπιση του γεωπολιτικού της ενδιαφέροντος και γίνεται περισσότερο ενεργή στην ευρύτερη περιφερειακή περιοχή, όπως στην Μαύρη Θάλασσα, στην περιοχή του Καυκάσου, στην Κεντρική Ασία, στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της εικοσαετούς διακυβέρνησης Ερντογάν, η Τουρκία προσπαθεί να επανατοποθετηθεί ως ιστορικό κέντρο και ως περιφερειακός ηγέτης.

Στρατιωτικοποίηση της εξωτερικής πολιτικής

-Αυτό που παρατηρεί κανείς τα τελευταία χρόνια, είναι μια αυξανόμενη μετατόπιση από την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος το 2016, μια μετατόπιση από την πολιτική ήπιας ισχύος προς την εκ νέου στρατιωτικοποίηση της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, όπως για παράδειγμα οι εντάσεις στην ανατολική Μεσόγειο ήδη από το καλοκαίρι του 2020, καθώς και η αυξανόμενη ένταση με την Ελλάδα.

-Ταυτόχρονα μια λαϊκιστική ρητορική έχει βλάψει τις σχέσεις με τους δυτικούς εταίρους (ΕΕ, ΗΠΑ και ΝΑΤΟ με την μέχρι πρότινος άσκηση βέτο ενάντια στην ένταξη των Φινλανδίας και Σουηδίας στο ΝΑΤΟ). Επιπλέον ο πόλεμος στην Ουκρανία θέτει νέες προκλήσεις σε ένα πολιτικό και οικονομικό σύστημα που πλήττεται από κρίση.

Επιβίωση Ερντογάν

Η Τουρκία δεν έχει βιώσει την κρίση μόνο μετά το ξέσπασμα του πολέμου, αλλά βρίσκεται σε κρίση εδώ και αρκετό καιρό και στην πραγματικότητα ο πόλεμος έχει επιδεινώσει την κατάσταση.

Υπό το πρίσμα όλων αυτών το εξελίξεων, αλλά και με τις επερχόμενες εκλογές το 2023 (προεδρικές και βουλευτικές), τα ερωτήματα συνεπώς, που τίθενται, είναι πώς η κυβέρνηση του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) και κατ’ επέκταση ο πρόεδρος Ερντογάν θα μπορέσουν να «επιβιώσουν» και ποιος είναι ο ρόλος που διαδραματίζει στην πραγματικότητα η εξωτερική πολιτική σε αυτές τις στρατηγικές πολιτικής επιβίωσης;

Ο Καραμπεκίρ Αξιουνλού (Karabekir Akkyounlu) από τη Σχολή Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών, Λονδίνο:

-Οι κατά καιρούς στρατηγικές που ακολουθεί η Τουρκία δεν είναι τίποτα άλλο από ανατροπές και «αλλαγές παραδειγμάτων», επανεκκινήσεις και επαναφορές που συνιστούν μεν κοινές έννοιες, αλλά χαρακτηρίζονται από δύο εκφάνσεις: την εσωτερική ρευστότητα στην Τουρκία και τη μετάβαση της εξουσίας, βίαιη από πολλές απόψεις. Επίσης, η εξουσία είναι προσωποπαγής.

Ευπροσάρμοστος με παλιούς εχθρούς

Ο Ερντογάν έχει αποδείξει πολλάκις πως ξέρει από πολιτική «επιβίωση», δεδομένου ότι ανήλθε στην εξουσία το 2002, και το κόμμα του αλλά και ο ίδιος, που ουσιαστικά αποτελούν το ίδιο πράγμα (μονοπρόσωπη διακυβέρνηση), αποδείχτηκαν ικανοί να προσαρμοστούν σε ένα εξαιρετικά ρευστό και μεταβαλλόμενο διεθνές περιβάλλον.

Ο Ερντογάν είναι στην πραγματικότητα ο μοναδικός υπεύθυνος λήψης αποφάσεων υψηλού επιπέδου, βρίσκεται στην πρώτη γραμμή αυτού που συχνά αποκαλούμε “άνοδο του αυταρχικού λαϊκισμού” έχοντας μεταμορφώσει ριζικά την τουρκική εξωτερική πολιτική. Έχει υπάρξει αδίστακτος στη σύναψη και τη διάλυση συμμαχιών, ενώ δεν διστάζει να εδραιώνει συμμαχίες με παλιούς εχθρούς.

Μιλιταριστικός εθνικισμός του ’90

-Εάν παρατηρήσει κανείς τα μηνύματα που στέλνει η τουρκική κυβέρνηση τον τελευταίο καιρό (Προεδρία και το υπουργείο Εξωτερικών), θα διαπιστώσει ότι αυτά απηχούν τη ρητορική του μιλιταριστικού εθνικισμού της δεκαετίας του 1990, για παράδειγμα στην πολιτική που ακολουθείται για το Αιγαίο.

Ωστόσο το γεγονός ότι ο λόγος είναι μιλιταριστικός ή ότι η εξωτερική της πολιτική ενέχει στοιχεία μιλιταρισμού, δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η Τουρκία προσπαθεί να κατακτήσει τις γειτονικές χώρες και να δημιουργήσει μια νέα Οθωμανική αυτοκρατορία.

-Η Τουρκία ασκεί μια πιο δυναμική εξωτερική πολιτική, εκμεταλλευόμενη τις κρίσεις, καθιστώντας τον Ερντογάν απαραίτητο εταίρο σε περιφερειακούς και παγκόσμιους δρώντες, κάτι που του δίνει ελεύθερα τον έλεγχο να χειρίζεται τα του οίκου του κατά το δοκούν.

-Το δημοκρατικό μέλλον της Τουρκίας έχει εγκαταλειφθεί εδώ και καιρό από τους Δυτικούς. Η Ευρώπη είναι απασχολημένη με την προσφυγική κρίση και ο Ερντογάν την εργαλειοποιεί προς όφελός του.

Ισραήλ, Αίγυπτος, Κόλπος

Η Χουρκάν Ασλί Ακσόϋ (Hürcan Asli Aksoy) από το Γερμανικό Ινστιτούτο Διεθνών Υποθέσεων και Ασφάλειας, Κέντρο Εφαρμοσμένων Τουρκικών Σπουδών, Βερολίνο:

-Οι σχέσεις που αναπτύσσει η Τουρκία με αρκετές χώρες της Μέσης Ανατολής, μεταξύ αυτών η Αίγυπτος, το Ισραήλ, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και η Σαουδική Αραβία, χαρακτηρίζονται ως «απρόβλεπτες», εάν κρίνει κανείς την εξωτερική πολιτική που ασκείται από τους εν λόγω περιφερειακούς δρώντες, συμπεριλαμβανομένης της Τουρκίας.

Το χαρακτηριστικό του «απρόβλεπτου» αποτελεί μοναδικό φαινόμενο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα από την εξέλιξη και τη σταδιακή αποκλιμάκωση των σχέσεων Τουρκίας-Ισραήλ, όπου για σχεδόν δέκα χρόνια υπήρξαν τεταμένες. Αρκετοί αναλυτές επισημαίνουν πως αν ο Ερντογάν αποφασίσει να αλλάξει τους περιφερειακούς ή προσωπικούς του στόχους, μπορεί να επιτύχει στροφή 180ο.

Η Τουρκία δεν θα αλλάξει πολιτική σε Αιγαίο-Κύπρο

-Μπορεί η ρητορική ή το αφήγημα του Τούρκου Προέδρου να αλλάζει ανάλογα με τις επιδιώξεις του, αλλά ακόμα και αν έχουμε αλλαγή κυβέρνησης, οι βασικοί άξονες της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής δεν πρόκειται να μεταβληθούν, για παράδειγμα στο Αιγαίο ή σε σχέση με το Κυπριακό ζήτημα.

Ανοίγματα στην Αφρική

-Οι αυξανόμενες φιλοδοξίες της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής αντανακλώνται στον εναγκαλισμό της με τις χώρες της Αφρικής. Ένα από τα εργαλεία του Ερντογάν για να προωθήσει τους στόχους του στην Μαύρη Ήπειρο είναι ο αντι-αποικιακός λόγος που υιοθετεί, ειδικά σε περιοχές που ανήκουν στη σφαίρα επιρροής της Γαλλίας (περιοχή Σαχέλ).

-Η Τουρκία άρχισε να δραστηριοποιείται στην Αφρική το 1998, ενώ από το 2005 έγινε πιο εμφανής η παρουσία της (όταν έλαβαν χώρα οι πρώτες Σύνοδοι Κορυφής Αφρικής-Τουρκίας), αξιοποιώντας αρχικά εργαλεία ήπιας ισχύος, όπως την ανάπτυξη διπλωματικών σχέσεων- άνοιγμα νέων πρεσβειών, αυξάνοντας τον αριθμό σε 43 χώρες και την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας.

Η Τουρκία διαθέτει τεράστιους πόρους για την ανοικοδόμηση των αφρικανικών χωρών με κυριότερη τη Σομαλία (σχολεία, νοσοκομεία), όπου διατηρεί και τη μεγαλύτερη στρατιωτική βάση, ενώ οι τουρκικές αερογραμμές εκτελούν δρομολόγια σε 62 αφρικανικές πρωτεύουσες.

Όλες αυτές οι διαστάσεις της τουρκικής εμπλοκής στην Αφρική, δηλαδή της σύναψης οικονομικών, διπλωματικών, πολιτιστικών σχέσεων καθώς και σχέσεων για στρατιωτικούς σκοπούς και συνεργασίας σε ζητήματα ασφαλείας, προβλέπεται να επεκταθούν ακόμη περισσότερο για την επόμενη 15ετία.

-Ωστόσο σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να συγκριθούν με τις παραδοσιακές δυνάμεις, της Κίνας, των Η.Π.Α., της Ε.Ε. Εν προκειμένω, η Τουρκία θα παραμείνει ένας μικρός παίκτης στην Αφρική, παρ’ όλο που αυξάνει το αποτύπωμά της στην ήπειρο, εντούτοις, προς το παρόν τουλάχιστον, δεν συνιστά απειλή.

Η ΜΕΝΑ στο τουρκικό μικροσκόπιο

Η Σαϊμά Μακέντ (Shaimaa Magued) από το Αυστριακό Ινστιτούτο για την Εξωτερική Πολιτική:

-Η περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής ή αλλιώς “MENA” (Middle East and North Africa) βρίσκεται στο επίκεντρο της τουρκικής κυβέρνησης, όπου κατά τη διάρκεια των 20 ετών διακυβέρνησης σημειώθηκαν αρκετές αλλαγές.

Κατά τον καθηγητή και πρώην πρωθυπουργό, Αχμέντ Νταβούτογλου, η Τουρκία συνδέεται πολιτισμικά, ιστορικά, θρησκευτικά με αυτές τις χώρες. Το ενδιαφέρον του ΑΚP για την περιοχή δεν συνιστά καινοτομία του κόμματος. Αυτό, όμως το εισήγε στη ρητορική του, προώθησε την εικόνα μιας Μέσης Ανατολής που ασκεί ένα είδος γοητείας, και το έβαλε στον δημόσιο και ακαδημαϊκό λόγο.

Στον εμπορικό τομέα, τουρκικές επιχειρήσεις δραστηριοποιούνται σε αυτή την περιοχή, επεκτείνοντας την επιρροή τους σε νέες και δυναμικές αγορές, εκτός από την Ευρώπη.

-Η Αραβική Άνοιξη αποτέλεσε ευκαιρία αλλά και απειλή για το AKP, ανάλογα με την έκβαση των γεγονότων. Η παρουσία μιας ισχυρής ισλαμικής αντιπολίτευσης ήταν μια θετική εξέλιξη για το τουρκικό Κόμμα, αφού έτσι θα συνομιλούσε με ομοϊδεάτες του και θα ανέπτυσσε σχέσεις με χώρες (π.χ. εμπορικές συναλλαγές).

Δεν θεωρεί εαυτόν … μικρο-μεσαίο

-Για τον Ερντογάν, η Τουρκία δεν είναι μία μικρή-μεσαία χώρα, αλλά μια μεγάλη δύναμη που έχει σημαντική κληρονομιά στην περιοχή της “MENA”. Είναι σε θέση να ενεργεί, να ασκεί μεγάλη επιρροή και να εκμεταλλεύεται ό,τι συμβαίνει γύρω της, προκειμένου να προωθήσει τα σχέδιά της και γενικότερα να εδραιώσει την παρουσία της.

Διαμεσολαβητής και Δούρειος Ίππος

Η Μαρίνα Βοροτνιούκ (Maryna Vorotnyuk) από το Βασιλικό Ινστιτούτο Μελετών Άμυνας και Ασφάλειας, Λονδίνο:

-Μετά την 24η Φεβρουαρίου (ρωσική εισβολή στην Ουκρανία) εποχή, η Τουρκία βρέθηκε σε μια κρίσιμη καμπή, γεγονός που έκανε όλους τους Τούρκους αναλυτές να αναρωτιούνται μήπως τώρα είναι η στιγμή που θα πρέπει η Τουρκία να κάνει μια οριστική επιλογή, και είτε να συμπορευτεί με τη Δύση, είτε ότι η Ρωσία συνιστά πράγματι γι’ αυτήν μία αποτελεσματική εναλλακτική λύση. Για την Τουρκία, δεν υπάρχει μόνη η Δύση. Η Ρωσία συνιστά κορυφαίο στρατηγικό εταίρο για την Τουρκία, παρά το γεγονός ότι βρίσκεται σε αντιπαράθεση με τη Δύση.

Η άρση του βέτο της Τουρκίας για την ένταξη της Φινλανδίας και Σουηδίας στο ΝΑΤΟ «ξαναζωντάνεψε» και ενδυνάμωσε τη Συμμαχία. Αυτή η θέση της Τουρκίας ήταν αξιοσημείωτη και αποτελεί ένδειξη της «απρόβλεπτης» εξωτερικής πολιτικής που επιδεικνύει η τουρκική κυβέρνηση αυτή τη στιγμή.

Η Τουρκία τονίζει συχνά τη νευραλγική γεωγραφική της θέση, υποστηρίζοντας πως δεν πρόκειται να συμπορευτεί μόνο με τη Δύση, ή να μιλήσει για λογαριασμό του ΝΑΤΟ στη Ρωσία. Θα προτιμούσε να μιλά ως ανεξάρτητος παράγοντας.

Τουλάχιστον από το 2014 εμφανιζόταν ως διαμεσολαβητής ή προσπαθούσε να παίξει τον ρόλο της «γέφυρας» μεταξύ Δύσης και Ρωσίας. Τώρα βλέπουμε ότι η Τουρκία προσπαθεί να είναι αποτελεσματικός μεσολαβητής ανάμεσα στη Μόσχα και το Κίεβο, λέγοντας ότι αυτή είναι η πλεονεκτική της θέση από γεωπολιτική άποψη.

-Η Τουρκία είναι πολύ χρήσιμη για τη ρωσική εξωτερική πολιτική, είναι ο Δούρειος Ίππος της Ρωσίας στο ΝΑΤΟ και οι Ρώσοι θα συνεχίσουν να χρησιμοποιούν την Τουρκία ως μοχλό κατά της Δύσης.

Διεκδικεί ηγετικό ρόλο

-Βασική επιδίωξη της Τουρκίας είναι να καθιερωθεί ως περιφερειακή δύναμη με ηγετικό ρόλο τόσο στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, της Βόρειας Αφρικής, όσο και της Ανατολικής Μεσογείου, του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας.

Αναπτύσσει δικό της στρατηγικό πρόγραμμα και δικές της πρωτοβουλίες, μετακυλώντας το γεωπολιτικό της ενδιαφέρον από τη Δύση (Ευρώπη – ΗΠΑ) στην ευρύτερη περιφερειακή της γειτονιά.