Οι ψεύτικοι κόσμοι, η Τεχνητή Νοημοσύνη και οι μελλοντικοί κίνδυνοι στο διαδίκτυο
Του Νίκου Παπουτσόπουλου
Σήμερα σχεδόν όπου βρεθούμε περιστοιχιζόμαστε από συσκευές που είναι μόνιμα συνδεδεμένες στο διαδίκτυο, ενώ οι περισσότερες βρίσκονται στο ίδιο μας το σπίτι. Smartphone, υπολογιστές, tablet, οικιακές συσκευές, επαγγελματικές συσκευές και μηχανήματα, ακόμη και αυτοκίνητα μεταδίδουν και λαμβάνουν δεδομένα μέσω αυτής της σύνδεσης, με τη βοήθεια λογισμικού και αισθητήρων, απαρτίζοντας και διευρύνοντας συνεχώς το Διαδίκτυο των Πραγμάτων (Internet of Things – IoT). Σύμφωνα με στοιχεία, το 2021 οι συνδεδεμένες συσκευές στο IoT ξεπέρασαν τα 11 δισεκατομμύρια, ενώ οι προβλέψεις κάνουν λόγο για 30 δισεκατομμύρια έως το 2030, επισημαίνει η Σωτηρία Ορφανίδου στο βιβλίο της «Ψηλαφώντας τον Άνθρωπο του Μέλλοντος – Μια αναζήτηση ταυτότητας στην εποχή του Ψηφιακού Υπαρξισμού και της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης», από τις εκδόσεις Διαδρομή.
Το Σάββατο 2 Μαρτίου 2024 κατά την παρουσίαση του βιβλίου της η συγγραφέας και εκλεκτή συνεργάτιδα επισήμανε πως στις βιβλιογραφικές πηγές της υπήρξαν αρκετοί Έλληνες διανοητές, όπως μεταξύ άλλων ο Σαράντος Καργάκος, ο Κώστας Τσιρόπουλος, ο Παναγιώτης Φωτέας και ο Χρήστος Μαλεβίτσης. Οι πνευματικοί αυτοί άνθρωποι ασχολήθηκαν ήδη από τη δεκαετία 1980 με τις ανθρωπολογικές, ηθικές, κοινωνικές, πολιτικές καθώς και άλλες αλλαγές που διέκριναν πως θα φέρουν οι νέες τεχνολογίες.
Ο Διονύσιος Σκλήρης, δρ Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, κατά τη βιβλιοπαρουσίαση, άρχισε την εισήγησή του λέγοντας ότι το βιβλίο θίγει ένα πολύ σημαντικό θέμα της εποχής μας και επισήμανε πως «η αρετή αυτού του βιβλίου είναι ότι ταυτοχρόνως αποτελεί έναν διεξοδικό οδηγό για τον άνθρωπο του παρόντος και του μέλλοντος, γιατί αναπτύσσει τις ανθρωπολογικές επιπτώσεις που έχει η 4η Βιομηχανική Επανάσταση, αλλά ταυτόχρονα κομίζει μια πρωτότυπη έννοια, μια έννοια-κλειδί, που είναι αυτή του “ψηφιακού υπαρξισμού” όπως αναφέρεται και στον υπότιτλο του βιβλίου».
Ο ομιλητής συνέχισε την ανάπτυξη λέγοντας ότι «αυτή η έννοια μπορεί να εννοηθεί είτε περιγραφικά είτε και αξιακά. Περιγραφικά ο ψηφιακός υπαρξισμός σημαίνει ότι η συνεχής ψηφιακή διασύνδεση που έχουμε δημιουργεί νέες μορφές εξατομίκευσης και διυποκειμενικότητας. Αν η εξατομίκευση και η διυποκειμενικότητα είναι οι βασικές έννοιες του υπαρξισμού, θα πρέπει να δούμε τι καινούργιο κομίζει ο ψηφιακός υπαρξισμός. Θα μπορούσαμε να παραφράσουμε τον Καρτέσιο και να πούμε ότι σήμερα ισχύει το “είμαι συνδεδεμένος, άρα υπάρχω”. Αυτό, όμως, σημαίνει ότι ο εαυτός που υπάρχει στο διαδίκτυο είναι αναστοχαστικά ένας “άλλος”, όπως έλεγε ο Πολ Ρικέρ».
Εμβαθύνοντας περαιτέρω στην έννοια του ψηφιακού υπαρξισμού, ο κ. Σκλήρης παρατηρεί ότι ο καθένας μας μπορεί να επιτελεί στο διαδίκτυο μια συνεχή αυτοσκηνοθεσία, μια περφόρμανς, κάτω από το διαρκές βλέμμα της διαδικτυακής κοινότητας.
Στα χρήσιμα στοιχεία του βιβλίου συμπεριέλαβε τη διάκριση ανάμεσα στον υπερανθρωπισμό και στον μετανθρωπισμό, όπου ο μεν πρώτος αφορά μια αναβάθμιση του εαυτού, ενώ ο δεύτερος θεωρεί την ανθρωπότητα οιονεί αναλώσιμη, όπως συμβαίνει με τους κυβερνο-οργανισμούς.
Τέλος, επισήμανε την πολιτική διάσταση του ψηφιακού υπαρξισμού, που αφορά το πώς θα μπορούν να αποφευχθούν οι ολοκληρωτικοί πειρασμοί του πανοπτικού και της έλλειψης ιδιωτικότητας, που αποτελούν απειλή για τη δημοκρατία.
Ο κ. Σκλήρης δεν παρέλειψε να τονίσει την καλή πλευρά της σύγχρονης τεχνολογίας, που είναι η δυνατότητα για μια ψηφιακή δημοκρατική αγορά και η προσφορά ενός δημόσιου χώρου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στον οποίο μπορεί να υπάρξει μια πρωτοφανής σε όγκο ανταλλαγή πληροφοριών καθώς και πρόσβαση σε εναλλακτική πληροφόρηση από αυτήν της εξουσίας.
«Με αυτήν την αίσθηση ισχύος και μεγαλείου μέσα σε μια κουλτούρα άκρατου καταναλωτισμού, ευδαιμονισμού και υλισμού, ο άνθρωπος αρχίζει να εναποθέτει όλο και περισσότερο τις ελπίδες του στην τεχνολογία, διερευνώντας τρόπους και μεθόδους για παράταση της επίγειας ζωής, αναστολή της φθοράς και του γήρατος, επιδιώκοντας να μεταθέσει όσο περισσότερο μπορεί την έλευση του θανάτου του» γράφει η Σωτηρία Ορφανίδου στο πρωτότυπο και πολύτιμο έργο της, στο βιβλίο «Ψηλαφώντας τον Άνθρωπο του Μέλλοντος», καρπός ιδιαίτερης έρευνας και μελέτης.
Η Φλώρα Βγόντζα – Καραβάνη, φιλόλογος-εκπαιδευτικός, υπογράμμισε στην εισήγησή της το ιδιαίτερα επίκαιρο θέμα του βιβλίου, σημειώνοντας πως τις ανθρωπολογικές αλλαγές τις ζούμε ήδη. Τη σημερινή συνθήκη η ομιλήτρια παραλλήλισε με τη συνθήκη των «ελεύθερων πολιορκημένων», υπό την έννοια ότι είμαστε ελεύθεροι, αλλά περιτριγυρισμένοι από πειρασμούς του θελκτικού, σαγηνευτικού, ηδονικού κόσμου της ψηφιακής τεχνολογίας και της εικονικής πραγματικότητας. Ωστόσο, σύμφωνα με τη κ. Βγόντζα, «όλα αυτά είναι ύλη κι εμείς απέναντι σε αυτήν την ύλη έχουμε να παρατάξουμε μια δυνατή ψυχή: Το πνεύμα, την ψυχή μας».
Η συγγραφέας Σωτηρία Ορφανίδου
Η εισηγήτρια μίλησε για την έννοια του νταταϊσμού που αναδεικνύεται στο βιβλίο, σύμφωνα με τον οποίο δεν αρκεί να είναι κάποιος συνδεδεμένος, αλλά θα πρέπει να αλληλεπιδρά διαρκώς στο διαδίκτυο και να «ανεβάζει» πληροφορίες και δεδομένα. Απέναντι στα κίνητρα που προβάλλονται από τους υπέρμαχους του νταταϊσμού για συνεχή αλληλεπίδραση, μεταξύ των οποίων είναι η υπόσχεση στον κάθε χρήστη πως ανήκει με αυτόν τον τρόπο σε κάτι πολύ μεγαλύτερο από τον εαυτό του, η ομιλήτρια είπε χαρακτηριστικά πως απέναντι σε αυτή τη νοοτροπία και στον ψηφιακό υλικό κόσμο, «εμείς έχουμε κάτι ακόμα μεγαλύτερο, στο οποίο μπορούμε να ανήκουμε, και αυτό είναι ο Θεός, είναι η δύναμη που κινεί τη Φύση».
Ένα στοιχείο που η ομιλήτρια θεώρησε ανησυχητικό είναι οι ψεύτικοι κόσμοι που δημιουργούνται με ευκολία (όπως οι περιπτώσεις των deepfakes), επισημαίνοντας πως μελλοντικά, όταν θα προχωρήσουμε πιο μακριά από τα σημερινά παιδικά στάδια της Τεχνητής Νοημοσύνης, ενδέχεται να μην έχουμε τη δυνατότητα να αναγνωρίζουμε τι είναι αληθινό και τι όχι από όσα θα παρουσιάζονται στο διαδίκτυο.
Μέσα από την εκπαιδευτική εμπειρία της, η κ. Βγόντζα επισήμανε ότι παρατηρεί στην πράξη το φαινόμενο της νομοφοβίας (no mobile phobia) στους νέους, καθώς και τον «φόβο της βαρεμάρας», που έχει ως αποτέλεσμα την έκθεση σε έναν καταιγισμό πληροφοριών μέσα από την οθόνη με ρυθμούς που τις καθιστά μη απορροφήσιμες. Παράλληλα η υπερέκθεση στα ηλεκτρονικά μέσα έχει οδηγήσει σε «μια εποχή απάθειας απέναντι στο πάθος», όπως εύστοχα παρατήρησε. Το πάθος σταδιακά παίρνει άλλη μορφή και οι νέοι γίνονται πιο παθητικοί, ωστόσο, όπως τόνισε, «μέσα τους έχουν φωτιά, αρκεί να τους την ανάψει και να τους τη δείξει κάποιος».
Η κ. Βγόντζα ολοκλήρωσε την εισήγησή της λέγοντας ότι σημασία έχει να μένουμε συνδεδεμένοι όχι μόνο με το διαδίκτυο, αλλά με τους ανθρώπους γύρω μας, τον Θεό, τον εαυτό μας και τον κόσμο, και στη φράση «μοιράζομαι δεδομένα, άρα υπάρχω» αντιπαρέταξε τη φράση «μοιράζομαι, άρα υπάρχω», επισημαίνοντας πως «το μόνο που μπορώ να μοιραστώ είναι το πιο δυνατό πράγμα στον κόσμο, και είναι η ψυχή μου». «Θαυματοποιός ή πειραματόζωο;» διερωτάται η Ορφανίδου, καθώς τονίζει πως, από την άλλη πλευρά, από τον εικοστό αιώνα έως σήμερα ο απλός άνθρωπος δείχνει να παλινδρομεί ανάμεσα σε δύο ακραίες θέσεις, από την αλαζονεία του παντοδύναμου θαυματοποιού στον τρόμο του ανυπεράσπιστου πειραματόζωου. Ταυτίζεται πότε με τον ισχυρό χρήστη της τεχνολογίας και πότε με το ανίσχυρο θύμα της. Όμως, εκτός από τους απλούς ανθρώπους, υπάρχουν και οι μαθητευόμενοι μάγοι, που ερευνούν, ανακαλύπτουν και κυρίως αποφασίζουν για τις τεχνολογικές εφαρμογές· και οι οποίοι άλλοτε ξέρουν κι άλλοτε δεν ξέρουν τι κάνουν. Πότε ενεργούν σαν μικροί θεοί και πότε σαν απερίσκεπτοι μαθητευόμενοι μάγοι, που δεν πτοούνται από τα λάθη τους αλλά ούτε συνετίζονται από τα καταστροφικά αποτελέσματα της υπερεκτίμησης της δύναμής τους. Και ο απλός λαός τούς αντιμετωπίζει πότε σαν τον Μωυσή και πότε σαν τον Νέρωνα, όντας καλά εκπαιδευμένος να αφήνει τις ευθύνες για τους άλλους.
Μικροί θεοί, θνητοί και ασήμαντοι, φθαρτοί και αναλώσιμοι, που ψηλαφούν μέλλον αόρατο και ακατάληπτο τόσο όσο μια απιστία και μια δεύτερη σκέψη, όσο ανεύθυνες και αλαζονικές οι υποσχέσεις του κατακλυσμού της τεχνολογίας.
