Οι υψηλής ποιότητας τοιχογραφίες από την Ιερά Μονή Παντοκράτορος του Αγίου Όρους αναδεικνύονται και αποτυπώνονται με λεπτομέρεια, σεβασμό και ιδιαίτερη ευαισθησία στις σελίδες της πολύτιμης έκδοσης
Του Νίκου Παπουτσόπουλου
Όψις ένθεος ή η υπέρβαση του κλασικισμού στις παλαιολόγειες τοιχογραφίες στο Καθολικό της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος του Αγίου Όρους. Όψις ένθεος ή η πρόσληψη, η αποδοχή και η απεικόνιση της ανθρώπινης φύσης, την οποία λοιδορεί και χλευάζει και εργαλοποιεί η σύγχρονη εποχή.
Στις παλαιολόγειες τοιχογραφίες και στην ανυπέρβλητη τέχνη της εποχής των ύστερων χρόνων του Βυζαντίου, που διαφυλάσσουν έναν θρύλο και μια παράδοση των προ της Αλώσεως ετών, όπως και η περιώνυμη μονή της χώρας, έργο του διαιτητή της κομψότητας Θεόδωρου Μετοχίτη, την οποία η κυβέρνηση της φίλης γείτονος προγραμματίζει να μετατρέψει σε τέμενος τον Μάιο 2024 -σύμφωνα με το επιτυχές πρόγραμμα του Ναού της Αγίας Σοφίας-, και οι υψηλής ποιότητας τοιχογραφίες από την Ιερά Μονή Παντοκράτορος του Αγίου Όρους, τις οποίες αναδεικνύουν και αποτυπώνουν με λεπτομέρεια, σεβασμό και ιδιαίτερη ευαισθησία οι σελίδες της πολύτιμης έκδοσης «Όψις Ένθεος».
Επετειακός τόμος, περίτεχνο λεύκωμα με εικόνες μοναδικής και σπάνιας ωραιότητας, πρωτοπόρες εικαστικά για την εποχή τους, πρόσωπα ιερά που διατήρησαν άσβεστη τη φλόγα της πνευματικότητας σεβαστών προσώπων, πατέρων και διδασκάλων ή και μορφών ιερών, τις οποίες λοιδορεί και χλευάζει με την οικεία αμετροέπεια και έλλειψη γνώσης η εποχή της ύλης.
Υψηλής ποιότητας τοιχογραφίες που διακρίνουν η ελευθερία έκφρασης και η πρωτότυπη αλλά και συγκλονιστική χρωματική αρμονία, εικόνες που διατηρούν άσβεστο το άκτιστο φως και τη δυναμική φορά του πιστού προς το άρρητον κάλλος, που τόσο συχνά υμνείται και θεωρείται το κόσμημα και η εγκαύχηση της Εκκλησίας, ενσαρκωμένο με τρόπο συγκλονιστικό, όπως υπογραμμίζει ο Δημήτριος Δ. Τριανταφυλλόπουλος («Τέχνη και Λατρεία»).
Εικόνες και μορφές και χρώματα που αντανακλούν με χάρη τη φύση, τον άνθρωπο που αγωνιά και ικετεύει και επιζητεί την επανένωση με το αρχαίο κάλλος, τη διασύνδεση με το συναίσθημα, που εκφράζει με ανυπέρβλητη ενάργεια την ιερότητα του σώματος, την αγωνία για το αβέβαιο μέλλον, την αμφισβήτηση των υποσχέσεων και των μεταβολών των εποχών.
Μορφές που περιβάλλει φως και χρώμα, έκφραση που διαμορφώνει το στιγμιαίο κλάσμα συνείδησης και υποσυνείδητου, που δημιουργεί την αντίληψη ενός διαφορετικού κόσμου: κόσμου πνευματικού, ακατάληπτου αλλά ταυτόχρονα και σύγχρονου, όσο ακριβώς επιτάσσουν -αδόκιμα, συχνά- τα ρεύματα της τέχνης της εποχής.
Άλλωστε, η εικαστική υπέρβαση των καλλιτεχνών των τοιχογραφιών της Μονής Παντοκράτορος διαμορφώνει διαχρονικές, ανθεκτικές σχέσεις ρεαλισμού και μεταφυσικής, όπως ακριβώς αυτές, ως αρχές και ως αξίες ηθικές και πνευματικές, έφτασαν έως τη σύγχρονη εποχή, στην οποία ασφαλώς επέδρασαν καταλυτικά.
Καταλυτικά, όπως ακριβώς επέδρασαν οι αρετές των αριστουργημάτων της Αγίας Σοφίας ή των λαμπρών μνημείων της Κύπρου, τα οποία ασμένως βεβήλωσε, λεηλάτησε ή προσφάτως εκάλυψε η φονταμενταλιστική βαρβαρότητα των ευγενών γειτόνων.
Έργα τέχνης που ακτινοβολούν και διατηρούν την πνευματική ωραιότητα και μια ποίηση την οποία διατηρούν και εκπέμπουν και εξακτινώνουν την άλλη όψη, την ένθεη, καθώς οδηγούν τον στοχασμό του θεατή σε στίλβον σημείο, σημείο που αντανακλά το άκτιστο φως, το ανέσπερο.
Όψις ένθεος: των τοιχογραφιών του Καθολικού της Ιεράς Μονής, ιδιαιτέρως της παλαιολογείου εποχής, διά των γραμμών, προπλασμών και του φωτισμού των ιερών μορφών Αγίων και Μαρτύρων της Ορθοδοξίας, οδηγούν εις την εν κατανύξει μεταμόρφωσιν του Θεού, του προσευχομένου μοναχού και πιστού, αισθανομένου την ανθρωπίνην αδυναμίαν αυτού ενώπιον του μυστηρίου, οδηγουμένου από της καλλιτεχνικής εικόνος του αγιογράφου, εις την γεύσιν από των εντεύθεν των θείων και των αρρήτων, αναφέρει στον χαιρετισμό για την επετειακή έκδοση της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος ο Οικουμενικός Πατριάρχης, κ. Βαρθολομαίος.
Υπάρχουν στιγμές στην ιστορία της τέχνης όπου ολόκληρο το σφρίγος και η πνευματικότητα ενός πολιτισμού αποτυπώνονται σε ένα μόνο μεγαλειώδες έργο. Αυτό συμβαίνει και με το έργο του θρυλούμενου κατά την παράδοση «Πανσέληνου» στις τοιχογραφίες του ναού της μονής μας, σημειώνει στην εισαγωγή της έκδοσης ο Πρόχορος, μοναχός Παντοκρατορινός, ο οποίος διατηρεί έντονες τις μνήμες από την άνοιξη του 1992, όταν, σύμφωνα με τη διήγησή του, αντίκρισα για πρώτη φορά την κραταιά μορφή του Χριστού Παντοκράτορα να με ευλογεί καθώς εισερχόμουν στο καθολικό της μονής Του.
Ακόμα θυμάμαι, συνεχίζει, το δέος και τον θαυμασμό που ένιωσα μπροστά στη δύναμη και τη δόξα που απέπνεε η δεσποτική μορφή. Στη διάρκεια εργασιών για την πλήρη οικοδομική αποκατάσταση είναι αδύνατον να περιγράψω, γράφει, την αίσθηση που μας κατέκλυζε κάθε φορά, που ανεβασμένοι στη σκαλωσιά παρατηρούσαμε τις νέες μορφές που η εργασία των συντηρητών αποκάλυπτε σταδιακά.
Θαυμασμός, δέος, απορία, έκπληξη ήταν τα καθημερινά βιώματα όλων όσοι συμμετείχαν εκείνη την περίοδο στο έργο. Αμέσως έγινε αντιληπτό ότι επρόκειτο για τη ζωγραφική ενός μοναδικού καλλιτέχνη ή καλλιτεχνών που είχε ξεπεράσει κατά πολύ την κλασική ζωγραφική της εποχής του και είχε δημιουργήσει τη δική του εικαστική γλώσσα, μια γλώσσα ανεπανάληπτη έως τότε στην ιστορία της παγκόσμιας τέχνης.
Άλλωστε, είναι γνωστή ήδη από τα πρώτα έτη της ίδρυσης της Μονής Παντοκράτορος η παρουσία λογίων στο μοναστήρι, όπως υπογραμμίζει ο βυζαντινολόγος Κρίτων Χρυσοχοϊδης: στην πρώτη γενιά των παντοκρατορινών μοναχών συγκαταλέγονται καλλιγράφοι και στη μονή λειτουργεί βιβλιογραφικό εργαστήριο που παράγει εξαιρετικής ποιότητας λειτουργικά, κυρίως, χειρόγραφα.
Η παράδοση συνεχίζεται και στα 2544 ο λαμπρός κωδικογράφος μουσικών χειρογράφων και δομέστικος της Μονής Δαβίδ Ραιδεστινός αντιγράφει Παπαδική. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1444, ο ηγούμενος της Μονής Νίκανδρος μπορεί να επιδείξει στον διερχόμενο από αυτήν Κυριακό τον Αγκωνίτη μια πλούσια βιβλιοθήκη.
Αυτό που είναι αδύνατον να αντιληφθεί κανείς, κρατώντας το παρόν βιβλίο έκδοσης, σύμφωνα με τον Πρόχορο, μοναχό Παντοκρατορινό, είναι πόσα προβλήματα έπρεπε να λυθούν προκειμένου να φτάσουμε στη σημερινή έκδοση. Παρόλο που ο ολικός καθαρισμός των τοιχογραφιών του καθολικού από την αιθάλη πραγματοποιήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του τα τελευταία έξι χρόνια, εν τούτοις το να καταστεί αυτό εφικτό δεν ήταν καθόλου απλό και απαιτούσε ως προϋπόθεση την επίλυση πλήθους προβλημάτων.
Η απομάκρυνση της αιθάλης και των στρωμάτων της άγνοιας αποκάλυψε έναν λαμπρό και υπέροχο κόσμο τον οποίο κατακλύζει η θαυμαστή χάρη του άκτιστου φωτός, που ιδιαίτερα στην περίοδο μιας παράλογης αισιοδοξίας σάρωσε στον τόπο ενός αφελούς ανθρωποκεντρισμού που παρέσερνε ό,τι ουσιώδες είχε απομείνει από τον πολιτισμό μας (Δ. Δ. Τριανταφυλλόπουλος).
Οι προηγούμενες γενεές Αγιορειτών μοναχών διέσωσαν και μας κληροδότησαν αυτόν τον πλούτο μέσα από απερίγραπτους κόπους και θυσίες. Οι προηγούμενες γενεές Αγιορειτών μοναχών, σε εποχές αντίξοες, συγκέντρωσαν με μεγάλες δυσκολίες συνδρομές και επέβαλαν εαυτούς στους κινδύνους και στις αγωνίες μακρινών ταξιδιών στη Βενετία, στη Βιένη, στις πόλεις της αλλοδαπής Εσπερίας, για να εκδώσουν βιβλία που θα διέσωζαν τον ελληνορθόδοξο πολιτισμό και θα έδιναν πνευματική τροφή στο υπόδουλο Γένος για να αναστηθεί, επισημαίνει στον πρόλογο του επετειακού τόμου ο μοναχός Πρόχορος, ο οποίος εκφράζει τη συγκίνηση, το δέος και τον θαυμασμό όταν αντίκρισε, όπως περιγράφει, τις πνευματέμφορες μορφές των οσίων στα γεροντικά του μοναστηριού, το σχεδόν ανάγλυφο από τις ογκηρές πινελιές προσώπων του Τιμίου Προδρόμου, το αρχαιοελληνικό κάλλος του αγίου Γεωργίου, τα αντίθετα φωτίσματα στα περίλυπα πρόσωπα των Αποστόλων στην Κοίμηση της Θεοτόκου.
Ένας κόσμος άλλος, μια τέχνη διαφορετική, που δημιουργεί τον θαυμασμό, το δέος, την απορία, την έκπληξη και προσεγγίζει το φως το θείον, το ανέσπερον. Ένας κόσμος, ένα στάδιο ανάμεσα στην ύλη και στο πνεύμα, ανάμεσα στο θείον και το ανθρώπινο, όπου πρόσωπα ιερά προσεγγίζουν τη φύση, το ανθρώπινο, το φθαρτό, το εφήμερο και το οδηγούν στο φως το θείον, το ακατάληπτο, εκεί ακριβώς όπου η τέχνη συναντά το άρρητο, το ακατάληπτο, το αιώνιο, το φως το άκτιστο, που προσεγγίζουν μόνον η πίστη και η προσευχή και η αφοσίωση.
Κόσμος ένθεος, μορφές ακατάληπτες και απερινόητες, ένα μεταβατικό στάδιο, που διερευνά τα όρια του προϊόντος κλασικισμού στη δομή και τη φόρμα συνθέσεων και μορφών, αναζητεί ένα νέο πνευματικό περιεχόμενο και, κυρίως, αποτελεί ένα μη τυπικό ιδίωμα, καθώς δεν μπορεί να ενταχθεί σε καμία γνωστή τεχνοτροπική κατηγορία και για τον λόγο αυτό δεν επαναλαμβάνεται, γράφει ο Αθ. Σέμογλου, καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης (ο εντοίχιος διάκοσμος του Ναού του Καθολικού της Μονής Παντοκράτορος στο Άγιον Όρος και ο ζωγράφος του).
Η τέχνη αυτή, που τείνει τελικά προς έναν εκρηκτικό ρεαλισμό, συνίσταται στην περαιτέρω δραματοποίηση της καλλιτεχνικής έκφρασης, τόσο σε εικονογραφικό όσο και σε τεχνοτροπικό επίπεδο, στην απομάκρυνση από την εξιδανίκευση του κλασικισμού και στην περαιτέρω έμφαση και ένταση της εκδήλωσης των συναισθημάτων. Στοιχεία που θα προανήγγειλαν ακόμη και την τέχνη της υστερογοτθικής περιόδου.
Όψις Ένθεος (Ιερά Μονή Παντοκράτορος, Άγιον Όρος, 2023).
