Στις νέες συγκρούσεις με τη συστηματική στοχοποίηση των αμάχων καθίσταται ορατή η διαπίστωση της αδυναμίας του ∆ιεθνούς ∆ικαίου
Παρίσι, Μαρία Δεναξά
Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, τον Φεβρουάριο του 2022, έχει συχνά χαρακτηριστεί η «επιστροφή του πολέμου» στη γηραιά ήπειρο. Είναι αλήθεια ότι είναι σαν να μας γυρίζει πίσω στον 20ό αιώνα, με τους στρατούς και τα άρματα μάχης, τα μέτωπα και τα χαρακώματα, τα οποία πιστεύαμε πως είχαν διά παντός περάσει στην Ιστορία και δεν θα τα ξαναβλέπαμε ποτέ.
Ωστόσο, η σκέψη αυτή είναι προβληματική, δεδομένου ότι οι συγκρούσεις μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου δεν έχουν σταματήσει να πολλαπλασιάζονται. Κάτι έχει πια ανεπανόρθωτα στραβώσει στα σύνορα που διαχωρίζουν τον πόλεμο από την ειρήνη, όπως μαρτυρούν οι «ειδικές επιχειρήσεις», οι τρομοκρατικές επιθέσεις, οι εμφύλιοι πόλεμοι…
Σφοδρή καταδίκη
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Βλαντιμίρ Πούτιν επέμεινε να χαρακτηρίσει «ειδική επιχείρηση» την εισβολή στην Ουκρανία, την οποία αρνείται ακόμη και σήμερα να ονομάσει «πόλεμο». Η χρήση της συγκεκριμένης έκφρασης δημιουργεί μια γκρίζα ζώνη, μια ρητορική ασπίδα, που του δίνει περισσότερη ελευθερία κινήσεων, τόσο εντός της Ρωσίας όσο και στο εξωτερικό. Αν ονόμαζε την επιχείρηση πόλεμο, τότε αυτόματα η πράξη του υπάγεται στο Διεθνές Δίκαιο, άρα γίνεται αντικείμενο σφοδρής καταδίκης, την οποία, βεβαίως, δεν την απέφυγε.
Η βίαιη επίθεση της Χαμάς εναντίον του Ισραήλ, στις 7 Οκτωβρίου του 2023, και η έναρξη ενός νέου κύκλου τρομερών αντιποίνων που ακολούθησαν επιβεβαιώνουν ότι ο πόλεμος συνυπάρχει πλέον με αυτό που ο φιλόσοφος Φρεντερίκ Γκρος ονόμασε «καταστάσεις βίας». Δύο εβδομάδες νωρίτερα, στις 19 Σεπτεμβρίου του 2023, εκατό χιλιάδες Αρμένιοι εκτοπίστηκαν μέσα σε διάστημα μόλις επτά ημερών στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Και δεν μπορούμε να αναφερθούμε σε αυτές τις μορφές βίας χωρίς να σκεφτούμε τον πόλεμο στη Συρία, ο οποίος οδήγησε στην έκρηξη βαρβαρότητας που όλοι γνωρίζουμε, χωρίς να παρέμβει η διεθνής κοινότητα.
Σε αυτές, λοιπόν, τις συγκρούσεις δίχως αρχή και τέλος, των οποίων ο πρωταγωνιστής δεν είναι πλέον μόνο ο τακτικός στρατός κυρίαρχων κρατών και που έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό τη συστηματική στοχοποίηση του άμαχου πληθυσμού, καθίσταται ορατή η διαπίστωση της αδυναμίας του Διεθνούς Δικαίου.
Υπό αυτό το πρίσμα, ο Γαλλορουμάνος φιλόσοφος και γεωπολιτικός αναλυτής Πιέρ Ασνερ είχε καλέσει να δούμε την 11η Σεπτεμβρίου 2001 ως ένα καθοριστικό σημείο καμπής: η αποκαλυπτική διάσταση αυτής της επίθεσης, το μέγεθος του τραύματος που προκάλεσε παγκοσμίως και η επακόλουθη πολεμική απάντηση από τη Δύση θόλωσαν διαδοχικά όλα τα διαχωριστικά όρια πάνω στα οποία είχε στηριχθεί και διαμορφωθεί το Διεθνές Δίκαιο στη μορφή που πήρε από το 1945 και μετά, μεταξύ, δηλαδή, της κατάστασης πολέμου και της κατάστασης ειρήνης, μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού, μεταξύ των μαχητών και των αμάχων.
Η ηθική του πολέμου ή το τέλος της καθεστηκύιας τάξης;
Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πιο καυστικό επικήδειο για το Διεθνές Δίκαιο από τη δήλωση του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ο οποίος τα τελευταία χρόνια δεν έχει σταματήσει να δοκιμάζει τα όριά του. Ο Ερντογάν έχει δηλώσει ότι «ο πόλεμος έχει κι αυτός τους κανόνες του και τη δική του ηθική».
Όμως, όσο και αν η διαπίστωση αυτή είναι αμείλικτη, δεν αρκεί. Διότι το δίκαιο δεν είναι ποτέ αυτοεκπληρούμενο, είναι μια ζωντανή ύλη, που αποκρυσταλλώνει μια συγκεκριμένη κατάσταση των κοινωνικών σχέσεων, στην οποία δίνει μορφή. Αν το Διεθνές Δίκαιο παραβιάζεται, είναι επειδή η πραγματικότητα που το στήριζε δεν είναι πια δεδομένη.
Pax Americana: Η ισορροπία που κληρονομήθηκε μετά τον Β’ Π.Π.
Ο Πιερ Ασνερ υπενθύμισε ότι η δυναμική των σύγχρονων κοινωνιών βασίζεται σε ένα τρίγωνο που σχηματίζεται από τις διεθνείς οργανώσεις, τα κράτη και τις κοινωνίες. Πίσω από το Διεθνές Δίκαιο υπάρχουν τα κράτη και μια πολιτική ισορροπία που κληρονομήθηκε από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η οποία μερικές φορές ονομάζεται Pax Americana.
Υπήρξαν κοινωνίες που πίστευαν στις αρετές αυτής της τάξης και συναινούσαν στη διατήρησή της, μέσω της συμμετοχής τους στο δημοκρατικό παιχνίδι. Όλα αυτά σήμερα κλονίζονται και βρίσκονται σε κίνδυνο, μεταξύ της αμφισβήτησης μιας διεθνούς τάξης που θεωρείται ότι κυριαρχείται από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη όσο και από την αναζωπύρωση εσωτερικών εστιών έντασης στις κοινωνίες, οι οποίες τροφοδοτούνται από το αίσθημα της αδικίας και που όλο και λιγότεροι πιστεύουν στους θεσμούς. Το Διεθνές Δίκαιο δεν μπορεί να σταθεί από μόνο του, αν έχουν κλονιστεί τα θεμέλιά του στην κοινωνική και την πολιτική πραγματικότητα.
Ανθρώπινη ιστορία
Το ότι αυτή η πραγματικότητα αλλάζει είναι ίδιον της ανθρώπινης ιστορίας. Έχει έρθει η ώρα να αναγνωρίσουμε ότι ο κόσμος μέσα στον οποίο σταθεροποιήθηκε το διεθνές σύστημα όπως το γνωρίζουμε δεν υπάρχει πια. Από την άλλη, ένας κόσμος που δεν μπορεί πλέον να ορίσει τι είναι πόλεμος δεν μπορεί να οικοδομήσει την ειρήνη. Και δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τα κίνητρα όλων εκείνων (αυταρχικών ηγετών, τρομοκρατικών δικτύων, εγκληματιών ή μαφιόζων) που έχουν συμφέρον να διατηρήσουν αυτή τη διαρκή σύγχυση των μορφών βίας στην οποία συμμετέχουν.
Επομένως, οι διεθνείς οργανισμοί, τα κράτη και οι κοινωνίες των πολιτών πρέπει σήμερα να αναλάβουν μια ξεκάθαρα πολιτική προσπάθεια, ο καθένας στο δικό του επίπεδο, για την ανασυγκρότηση κοινών πλαισίων διαλόγου, από τα οποία θα προκύψουν νέες δυνατότητες δράσης, ικανές να ανταποκριθούν στη σημερινή πραγματικότητα απέναντι στη βία, στον πόλεμο, στις κρίσεις κι απέναντι σε όλες τις ανθρώπινες ζωές, οι οποίες είναι σαν να μη μετράνε πια…
Δημοσιεύεται στη «δημοκρατία»
