Της Μάγδας Αναγνωστή*
Το βιβλίο του Γιάννη Μάζη «Γεωπολιτική και Σύγχρονη Τέχνη» βαδίζει ήδη τη σταθερά ανοδική πορεία του στην εκδοτική πραγματικότητα, καίτοι δεν έχει προβληθεί όσο πραγματικά του αξίζει. Το θέμα του είναι από μόνο του… ιντριγκαδόρικο, σε πλήρη παραλληλία με τη γεωπολιτική θεωρία του καθηγητή, η οποία εντάσσει τον πολιτισμό μεταξύ των τεσσάρων θεμελιωδών γεωπολιτικών πυλώνων ισχύος. Πρόκειται για τη μετατροπή της τέχνης σε «ισχυρό όπλο κοινωνικοπολιτικής, ιδεολογικής και οικονομικής χειραγώγησης των εθνικών κοινωνικών σχηματισμών». Αφετηρία του υπήρξε το βιβλίο της Αγγλίδας δημοσιογράφου και ιστορικού Frances Stonor-Saunders (1966-), με τον εύγλωττο τίτλο «The Cultural Cold War. The CIA and the World of Arts and Letters» (Ο Πολιτιστικός Ψυχρός Πόλεμος. Η CIA και ο κόσμος των τεχνών και των γραμμάτων). Ο Μάζης μετέφρασε αυτό το πολύτιμο για τις τέχνες και την ιστορία τους στον 20ό αιώνα βιβλίο, το ανέλυσε και το συμπλήρωσε με διάφορα στοιχεία που δεν είχε υπ’ όψιν της η Saunders το 2000, όταν το πρωτοδημοσίευσε και το παρουσίασε ολοκληρωμένο στο ελληνικό κοινό.
Ο Γιάννης Μάζης, όπως επανειλημμένα είχαμε την ευκαιρία να διαπιστώσουμε από το λογοτεχνικό του έργο, και ικανότατος χειριστής της ελληνικής (και όχι μόνο) γλώσσας είναι και διαθέτει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που κάνουν έναν συγγραφέα να ξεχωρίζει. Δεν δίστασε όμως καθόλου να τα τιθασεύσει και, χωρίς να τα προδώσει, να τα υποτάξει στο αυστηρό ύφος του αρχικού κειμένου της Saunders. Έτσι, το κείμενο διαθέτει ένα σχεδόν μαθηματικό ύφος, στηριγμένο σε συλλογισμούς και συμπεράσματα που βασίζονται στους κανόνες της λογικής ως επιστήμης ή έστω ως μέσου για την ορθή νόηση. Τόσο η Saunders όσο και ο Μάζης παραθέτουν πληροφορίες και τεκμήρια αδιαμφισβήτητα, ώστε κάθε λογικός άνθρωπος να οδηγείται αυτόνομα στο τελικό συμπέρασμα που είναι τουλάχιστον σοκαριστικό, αν όχι τρομακτικό: ότι, δηλαδή, προπαντός από το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, η διαβόητη CIA (ναι! Η πασίγνωστη και ταυτόχρονα άγνωστη CIA του Allen Welsh Dulles), έχοντας στη διάθεσή της κονδύλια πρωτοφανή και την άδεια να τα διαθέτει ανεξέλεγκτα, μπορούσε να ελέγχει και να χειραγωγεί τις τέχνες και την εξέλιξή τους μέσω εξαγορών ΜΜΕ και καλλιτεχνών, οι οποίοι κρίνονταν κατάλληλοι να εξυπηρετήσουν τους αντίστοιχους στόχους, εστιάζοντας μάλιστα κυρίως σε έχοντες αριστερίστικο ιδεολογικό υπόβαθρο. Οδηγήθηκε έτσι γενικώς η τέχνη σε έναν νέο, αδιαφανή ψυχρό πόλεμο με το σοβιετικό αντίπαλο δέος, σε μια αναβίωση σε άλλη σφαίρα του ενδογερμανικού Kulturkamf του προηγούμενου αιώνα. Αλλά δεν έμειναν τα πράγματα εκεί. Κυρίως χειραγωγήθηκαν οι ίδιοι οι καλλιτέχνες, ώστε να προσχωρούν πρόθυμα στην καλλιτεχνική παγκοσμιοποίηση, και φυσικά η κοινή γνώμη ως προς τις αισθητικές προτιμήσεις, ώστε να θεωρείται αξιόλογο μόνον ό,τι καθοδηγούσαν υπογείως τα θεοσκότεινα κέντρα της CIA.
Καθαρή τέχνη, στερούμενη κάθε είδος ιδεολογικού πρόσημου, δεν υπάρχει φυσικά. Και θα ήταν αδύνατον να υπάρξει, καθώς θα προϋπέθετε καλλιτέχνες χωρίς ανθρώπινη δόμηση και δημιουργικό κίνητρο. Κάθε ισχυρισμός περί του αντιθέτου είναι ψευδής και υποκρύπτει σκοπιμότητες. Έτσι, είναι τουλάχιστον εξοργιστικό πως όλα αυτά συνέβαιναν, προβάλλοντας εαυτούς και αλλήλους ως υπερασπιστές της ελευθερίας της έκφρασης, της αναζήτησης της προόδου και της εξέλιξης, ενώ «οι άλλοι» ήταν αποκλειστικά οι κακοί.
Ούτε θέλω να σκεφτώ πόσοι φελλοί επέπλευσαν και αναδύθηκαν (για να μην αναφερθώ σε κάτι άλλο που επίσης αναδύεται και επιπλέει), πόσες μετριότητες αναδείχτηκαν σε μεγαλοφυΐες και πέρασαν ζωή χαρισάμενη, εξαγορασμένη όχι με αργύρια παρά με πολλά χρυσία. Πόσοι αξιόλογοι καλλιτέχνες χαράμισαν το ταλέντο τους ακολουθώντας «His master’s voice» (τη φωνή του κυρίου τους). Και το χειρότερο -και θέλω να το τονίσω αυτό-, πόσα άξια ταλέντα παραγκωνίστηκαν, λοιδορήθηκαν και χάθηκαν, πόσα σημαντικά έργα κάθε είδους τέχνης θα μπορούσαν να είχαν δημιουργηθεί και δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ ή κι αν γεννήθηκαν πνίγηκαν στην κούνια, εν ονόματι της προόδου και της ελευθερίας. Ποιας ελευθερίας; Ο Dwight Macdonald, ο οποίος σημειωτέον διατέλεσε αναπληρωτής αρχισυντάκτης του διαβόητου περιοδικού «Encounter», έφτασε στα 1956 να ομολογήσει, έστω και ακροποδητί (όσο πατάει η γάτα), πως «η ελευθερία μόλις έγινε μια σειρά από κλισέ. Το εύκολα αποδεκτό κλισέ: δεν είναι όλες οι κοινωνίες τόσο ελεύθερες όσο δείχνουν». Ποιας ελευθερίας; Όταν, εκτός της τέχνης του ανατολικού τότε μπλοκ, πράγμα που θα ήταν λίγο πολύ αναμενόμενο, στόχευσαν και στην εξαφάνιση των «εθνικών σχολών» των συμμαχικών τους δυτικών κοινωνιών, εντάσσοντας και τις τέχνες στο ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα εξελισσόμενο σχέδιο της παγκοσμιοποίησης; Αρκεί να σκεφτούμε πως η έδρα της παγκόσμιας αυτής δραστηριότητας δεν βρισκόταν κάπου στην Αμερική, αλλά στο Παρίσι.
Η CIA δεν πρωτοτύπησε. Πήρε υπό την αιγίδα της και συστηματοποίησε προπολεμικές ήδη σχετικές δραστηριότητες, που τις οργάνωσε σε «επιστημονική» -και για τούτο πιο επικίνδυνη- βάση. Ας θυμηθούμε για παράδειγμα τι συνέβη στα 1933-1934, με την περίφημη τοιχογραφία «Άνθρωπος στο σταυροδρόμι» του Ντιέγκο Ριβέρα (1886-1957), στο κέντρο «Νέλσον Ροκφέλερ» της Νέας Υόρκης. Την κατέστρεψε ο αναθέτης λόγω ιδεολογικής διαφωνίας με τον ζωγράφο, τον πατριάρχη των Μεξικανών (και όχι μόνο) μουραλίστας, που ανανέωσε και ξανάφερε στο επίκεντρο την τέχνη της τοιχογραφίας
Το ότι κάτι τέτοιο συνέβαινε ήταν λίγο πολύ γνωστό σε όσους δεν κατάπιναν αμάσητο ό,τι τους σέρβιραν, και αρκετοί ακόμα είχαν σοβαρές υποψίες. Σε διάφορους κύκλους καλλιτεχνών και φιλοτέχνων συζητιόταν το θέμα, αλλά πάντα ακροθιγώς. Το να θίγεις τα κακώς κείμενα δεν είναι χωρίς συνέπειες, πολλώ μάλλον να τοποθετείσαι έναντι. Και ο Μάζης διαλέγει ευθαρσώς με ποιους θα πάει και ποιους θα αφήσει, όπως έκανε άλλωστε σε όλη του τη ζωή και σταδιοδρομία, κι όπως λίγοι τολμούν. Αυτό οφείλουμε να το προβάλουμε και να το υπογραμμίσουμε. Από την άγνοια, πραγματική ή φαρισαϊκή, επιλέγει την οδύνη της γνώσης. Την απεικόνισε άλλωστε στον ομώνυμο πίνακά του, που εικονίζεται και στο ποιητικό του έργο «Algunos Tangos» (Μερικά Ταγκό). Εκεί, ο στοχαστής που είναι βυθισμένος στο βιβλίο του, καθισμένος πάνω στα σύννεφα και με ορθωμένες τις φτερούγες του, μας προκαλεί συνειρμούς, ενώ ταυτόχρονα αιμορραγεί καθώς το τριαντάφυλλο-πένα έχει διαπεράσει την καρδιά του. Τα φτερά έχουν σχέση με τη γνώση των πραγμάτων, έχουν όμως και με την επικίνδυνη διάσταση. Η γνώση είναι ωραία, ελεύθερη, δυνατή, έχει θέληση και αυτοπεποίθηση, συγχρόνως όμως η γραφίδα δεν είναι μόνο τριαντάφυλλο – είναι και μαχαίρι που στάζει αίμα, φέρνει τρόμο και πόνο. Αυτός ο συνδυασμός ηδονής και οδύνης είναι απαραίτητος για να κρατά τη συνοχή με τη συνέχεια της ζωής.
Ο Μάζης μάς αποκαλύπτει στο βιβλίο του πραγματικά περιστατικά με ονόματα και διευθύνσεις στην κυριολεξία. Ποιος, πότε, πού, πώς, τι και γιατί παρελαύνουν μπροστά στα έκπληκτα μάτια μας, ωμά και στεγνά, όπως στις σελίδες μιας δικογραφίας ή σε ένα δικαστικό βούλευμα. Μόνο που στην περίπτωση αυτή τα σοβαρότατα αδικήματα έχουν ήδη παραγραφεί.
Όποιοι ενδιαφέρονται πραγματικά για τις τέχνες και τον πολιτισμό αξίζει τον κόπο να περιηγηθούν, μέσα απ’ τις σελίδες του βιβλίου, στα σκοτεινά και επικίνδυνα μονοπάτια και στους δαιδαλώδεις διαδρόμους όπου χάνονται όλα τα ίχνη των μυστικών υπηρεσιών. Έχουν έναν γερό «μίτο» να εμπιστευτούν για να βγουν απ’ τον λαβύρινθο σοφότεροι. Μα το βιβλίο δεν απευθύνεται μονάχα σε αυτούς. Γιατί τέτοιοι σκοτεινοί τρόποι, κι ακόμα χειρότεροι, εφαρμόστηκαν σε κάθε μορφή και έκφραση των κοινωνιών όπου Γης. Συνεπώς ο συγγραφέας προσφέρει έναν μπούσουλα για όποιον θα ήθελε να πάρει μια μυρουδιά… σχετικώς.
*Αρχιτέκτων, συγγραφέας
