Του Δημήτρη Αναγνωστή*
Αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στον χώρο των επιστημών, της φιλοσοφίας ή των τεχνών, του λόγου ή της εικόνας, όπου η ιστορία διέσωσε τα ονόματα των εκατοντάδων, αν όχι και χιλιάδων προσωπικοτήτων που διακρίθηκαν (καθείς στον τομέα του), δεν γνωρίζουμε κανέναν ομόλογο του Αισώπου που έζησε στην εποχή του, είτε πριν είτε για πολλά χρόνια μετά. Υποθέτουμε πως θα υπήρξαν μερικοί παραμυθάδες που θα αφηγούνταν ίσως ιστορίες με ζώα. Πολλώ μάλλον που οι μυθολογίες πρωτόγονων λαών περιλαμβάνουν μύθους, π.χ., για τη φυλετική καταγωγή τους από συγκεκριμένα ζώα, μύθους όμως που ανήκουν στη θρησκευτική μάλλον πολύ σοβαρή σφαίρα. Μα κι αν υπήρξαν, δεν άφησαν πίσω τους ούτε λέξη ούτε ήχο ούτε έναν απόηχο για όσα είπαν ή έκαναν. Παρέμειναν αφανείς, η ύπαρξή τους ξεχάστηκε, χωρίς μια έκφραση, χωρίς αποτύπωμα, στον χώρο που έζησαν. Ο Αίσωπος όμως κατέλειπε και εικόνες και ήχους, που εμπεριέχουν τέτοια δυναμική ενέργεια ώστε να αποτελούν αντικειμενικά χρονικές πύλες – προσβάσεις σε ό,τι δημιούργησε. Κι αυτό τον καθιστά μοναδικό.
Το αποτέλεσμα της επιστημονικής του δραστηριότητας (ως μέγιστος ηθικός φιλόσοφος που υπήρξε στην πραγματικότητα) πάνω στη λογοτεχνική του δραστηριότητα (αφού δεχόμαστε πως οι σύντομοι, λακωνικοί μύθοι του διαθέτουν υψηλή αισθητική και τεχνική αξία) το διοχέτευσε με επάλληλες εικόνες μέσα από την ποιητική του σκέψη. Η ποίησή του έχει υπόσταση. Αποκαλύπτει έναν κόσμο που συχνά διαθέτει αθέατες πλευρές, όσο κι αν, στην πράξη, προσλαμβάνεται διαισθητικά. Αποκαλυπτόμενος όμως δίνει εικόνες αισθητικής τελειότητας και προσφέρει συγκινήσεις πρωτογενείς, που οφείλονται και στην πρωτοτυπία της σκέψης.
Ποια είναι όμως εκείνα τα στοιχεία που μας επιτρέπουν να αποκαλούμε ποιητή τον Αίσωπο; Και πότε ένα λογοτεχνικό κείμενο είναι ποίημα; «Ποίηση είναι κάθε βίωμα βαθύ που εκφράζεται με έμμετρο λόγο» διατυπώνει σε αρχική φάση ο Κλέων Παράσχος (1894-1964), ο σπουδαίος κριτικός τέχνης και δημοσιογράφος, στο άρθρο του «Τι είναι η Ποίηση». «Οι στίχοι δεν είναι, όπως πιστεύουν μερικοί, αισθήματα, είναι πείρες» λέει ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε (1875-1926). «Ουσία και ατμόσφαιρα του ποιήματος είναι η Ομορφιά» ανταπαντά ένας άλλος σπουδαίος ποιητής, ο Έντγκαρ – Άλαν Πόε (1809-1849). Σταδιακά ο Παράσχος αναγνωρίζει πως «προσπαθούμε να πιάσουμε κάτι άπιαστο, να βρούμε το λεκτικό ισοδύναμο ενός μυστηρίου, να ορίσουμε ένα μυστήριο». Προχωρά στη διατύπωση: «Ποίηση είναι το βαθύ ψυχικό γεγονός που έγινε μαγικός λόγος», ο οποίος περιλαμβάνει και πιο σύγχρονες μορφές ποιημάτων. Σήμερα ελάχιστα ποιήματα έχουν πλέον μέτρο ή ακόμα ακόμα και ρυθμό, λιγότερα δε διαθέτουν ομοιοκατάληκτο στίχο, όταν στην αρχαιότητα το μέτρο και ο ρυθμός ήταν κανόνας απαράβατος, ενώ η ομοιοκαταληξία ανύπαρκτη. Άλλωστε και για τον πεζό λόγο η ύπαρξη ρυθμού και μουσικότητας θεωρείται -και είναι- ένα βαρύ πλεονέκτημα. Τύχη αγαθή, η σύνταξη στα ελληνικά δεν έχει αυστηρούς κανόνες για τη θέση ενός συντακτικού όρου στη διάταξη μιας πρότασης, πράγμα που δίνει ευελιξία και διευκολύνει την επίτευξη μουσικότητας.
Ένα άλλο σημείο που θα θέλαμε να επισημάνουμε είναι ότι η χρήση ποιητικών μορφών για τη διατύπωση επιστημονικών απόψεων παρουσιάζεται ήδη στον Όμηρο και τον Ησίοδο, ενώ λίγο αργότερα στη λυρική και ειδικότερα στην ελεγειακή ποίηση παρουσιάζονται ποιητικά ηθικές και πολιτικές υποθήκες. Για παράδειγμα, από το ποιητικό έργο του Σόλωνα (639-559 π.Χ.) σώζονται στίχοι που κατατάσσονται στην πολιτική και ηθική ελεγεία, ενώ αντίστοιχα του Θέογνη στην κατηγορία των γνωμικών ελεγειών. Ακόμη πιο εξειδικευμένα ο Παρμενίδης (τέλη του 6ου με μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα) χρησιμοποίησε την ελεγεία και τον δακτυλικό εξάμετρο πόδα, προκειμένου να παρουσιάσει τις φιλοσοφικές του θεωρίες.
Απέριττοι και ολιγόλογοι, οι ποιητικοί μύθοι του Αισώπου εκθέτουν τα νοήματά τους με ελάχιστες λέξεις. Με αυτό το ελάχιστο ισοσταθμίζουν την ποσότητα του περιεχομένου τους. Ο πόνος δίνεται διακριτικά, η αδιαμαρτύρητη προσήλωση ή μια αδυναμία που ομιλεί σιωπηλά καθιστούν ολοφάνερη αυτή την ισορροπία, η κατάληξη του «πονήματος» είναι πιο σπαρακτική, περισσότερο επώδυνη, και το τραγικό αποκαλύπτεται πίσω απ’ τις ελάχιστες λέξεις. Είναι λοιπόν νοητό η αυτοτέλεια της ποίησης να στηρίζει τον εαυτό της με τον προκαταβολικό σχολιασμό της: το επιμύθιο. Έτσι, όσο δύσκολη κι αν είναι η προσέγγιση ενός μύθου από τους αποδέκτες του, όποια μορφωτική συγκρότηση και επάρκεια παιδείας κι αν έχουν οι αναγνώστες – ακροατές τους, παιδιά ή ενήλικες, μπορούν να εισχωρήσουν στο εσωτερικό και στη σύνθεσή τους, χωρίς να χρειάζονται εξειδικευμένες γνώσεις γύρω από την ποίηση της τοτινής εποχής ή και της σύγχρονης. Τόσο το καλύτερο όμως αν ο αναγνώστης έχει έρθει σε επαφή με τους αρχαίους ποιητές (π.χ. Ανακρέοντα, Αλκαίο, Σαπφώ) ή με μεταγενέστερα στοιχεία και νοήματα (από την Καινή Διαθήκη, τον «Ερωτόκριτο» και το δημοτικό τραγούδι, τον Σολωμό και τον Μυριβήλη, τα ποιητικά δοκίμια του Ελύτη). Θα κατέχει ήδη την υπερ-ρεαλιστική σκέψη, και φυσικά την αισθητική της, και θα μπορεί να χειριστεί μηνύματα και τρόπους συμβολισμού. Θα μπορεί να διεισδύσει πολύ πιο βαθιά στον μύθο. Οι μύθοι του Αισώπου έχουν πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης.
Ο Αίσωπος, μέσα απ’ την οπτικοακουστική συμβολική των ανθρώπινων όντων, έφτασε στα βάσανα και τους καημούς τους, και τα εξάπλωσε στην απέραντη υφήλιο. Μια αφαίρεση τον οδήγησε να περνάει τις πιο λεπτές στιγμές, το φως της σκέψης του, και να εκφράζεται πλέκοντας μύθους.
Κάποιοι από τους αναγνώστες θα επεκταθούν πέρα από το αρχικό ποίημα – μύθο και θα εκφράσουν στοιχεία που δημιουργούν οι ίδιοι, υπερβαίνοντας με τη δική τους φαντασία και κριτική σκέψη το πρότυπό τους. Όμως η συνθετική σκέψη και ικανότητα του Αισώπου είναι τόσο υψηλή ώστε όσοι καινούργιοι μυθοποιοί ή διασκευαστές των μύθων του κι αν ακολούθησαν στα χιλιάδες χρόνια που πέρασαν η αξία τους να ωχριά μπροστά στον πρώτο μαΐστορα. Κι αν κάποιοι διέθεταν μια πρωτοποριακή πρωτοτυπία, κατέληγαν να αποδίδονται στον μεγάλο μυθοποιό. Στη συνέχεια, ήδη από την ύστερη κλασική εποχή και μέχρι τις μέρες μας, οι μύθοι πέρασαν από πολλούς διασκευαστές, Έλληνες και αλλοδαπούς, σε αυθεντικά έμμετρη απόδοση, είτε απευθύνονταν σε ενήλικες είτε σε παιδιά.
Ειδικά για τα παιδιά υπάρχουν άπειρα… εκμαγεία τους που προβάλλουν τη μορφή, αλλά πιο συνηθισμένα το περιεχόμενό τους με άπειρους τρόπους. Ο μύθος θα τα βοηθήσει και θα συμπαρασταθεί σε κάθε παιδί που θα βρεθεί αντιμέτωπο με αντιφατικά συναισθήματα φόβου συγκρούσεων στη ζωή: αντιπαλότητα, αίσθημα πείνας και δίψας, διεκδικήσεις και διαμάχες κυριαρχίας, προβολή δύναμης και ισχύος, αίσθημα επιβίωσης, αίσθηση του Καλού και του Κακού, την εξανθρώπιση και τον πολιτισμό. Προετοιμάζονται έτσι για την κοινωνική ζωή: πώς να γίνουν σωστοί πολίτες. Παράλληλα θα νιώσουν την ενέργεια που πρόκειται να συμβάλει στον σχηματισμό της αντίληψης και της προετοιμασίας του εαυτού για τη διαδικασία της μάθησης. Αυτή θα επιδράσει σημαντικά στη δόμηση του επιπέδου νόησης και κατ’ επέκτασιν συνθετικά στη νοημοσύνη. Έχει λοιπόν ο λόγος του Αισώπου απήχηση στην εγκεφαλική διεργασία της μάθησης και στην απόκτηση μνήμης. Το παιδί θα διδαχτεί το αίσθημα της αγάπης και της αυτοθυσίας, της μητρότητας, της δικαιοσύνης, ακόμη και της καταστροφής όταν παραβιάζονται οι κανόνες, Θα σταθεί θεμελιακά στην ψυχοπνευματική εξέλιξη της προσωπικότητάς του, στις φαντασιακές και συγκρουσιακές καταστάσεις που προέρχονται από πρωτόγονες ορμές και ζωικά ένστικτα. Σεξουαλικοί φόβοι, βία και κατασπαραγμός, φόβος ευνουχισμού και θανάτου, άγχος στο σκοτάδι, είναι αισθήματα που τα παιδιά δυσκολεύονται ή αδυνατούν να εκφράσουν με λόγια, τα απωθούν και υποφέρουν. Αυτά όμως τα καταστροφικά στοιχεία θα αντιπαρατεθούν με τα δημιουργικά μέσα στον μύθο και θα εξουδετερωθούν απελευθερωτικά στην ίδια τη ζώσα πραγματικότητα. Κι αυτό κανείς δεν έχει κατορθώσει να το επιτύχει πιο ανάλαφρα από τον Αίσωπο.
*Δρ. Ψυχίατρος-Συγγραφέας*
