Του Γιώργου Χατζηδημητρίου
«Δεν υπάρχει καμία σημαντική σκέψη την οποία η βλακεία δεν θα ήξερε πώς να χρησιμοποιήσει» γράφει ο Ρόμπερτ Μούζιλ στο βιβλίο του με τίτλο «Περί βλακείας».
Στην ιστορική διάλεξη που έδωσε στον Αυστριακό Σύλλογο Εργασίας στη Βιέννη στις 11 Μαρτίου 1937, ο κορυφαίος Αυστριακός συγγραφέας, ο οποίος έγραψε τον «Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες», ένα έργο-πυλώνα του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος, απευθυνόμενος στο ακροατήριό του, έθεσε το ρητορικό ερώτημα: «Τι είναι, τελικά, η βλακεία;», για να ομολογήσει, ηττημένος, ότι δεν έχει ανακαλύψει κάποια θεωρία για τη βλακεία με βάση την οποία θα μπορούσε να επιχειρήσει να σώσει τον κόσμο.
Στόχος του Μούζιλ δεν είναι η «καθυστερημένη» και «αργόστροφη» βλακεία της μάζας. Δεν τα βάζει με αυτούς που λέμε «αλαφροκάνταρους» και θεωρούμε στις κουβέντες μας με συμπάθεια ότι «τους λείπει μυαλό». Αντίθετα, εκθέτει καυστικά αυτούς που βρίσκονται στα ψηλότερα στρώματα, από τις επιχειρήσεις, τους λογής επαγγελματίες, τους λογοτέχνες -στους οποίους ανήκει-, μέχρι τα (θεωρητικά…) ανώτερα στελέχη των εφημερίδων, όπου το να είσαι βλάκας απαιτεί συγκεκριμένες δεξιότητες.
Αυτή η υψηλότερη διαβάθμιση της βλακείας, σύμφωνα με τον Μούζιλ, που διέφυγε την ύστατη ώρα τη λαιμητόμο του Χίτλερ, είναι το σύμπτωμα μιας βαθιάς έλλειψης Παιδείας και αμορφωσιάς, απέναντι στην οποία τα μοναδικά αντίδοτα είναι η μετριοφροσύνη κι η περιφρόνηση.
Κάποιος που θα επιχειρήσει να μιλήσει περί βλακείας, λέει ο Μούζιλ, διατρέχει σήμερα τον κίνδυνο να βρει ποικιλοτρόπως τον μπελά του. Οπότε, από τη χειροδικία, καλύτερα να στέκεται κανείς στην παρατήρηση και στις διαπιστώσεις.
Ύστερα από αυτόν, ο οικονομολόγος Κάρλο Τσιπόλα προσπάθησε να προσεγγίσει το ίδιο θέμα, συμπεραίνοντας ότι «βλάκας είναι αυτός που με τις ενέργειές του προκαλεί ζημιά σε κάποιον άλλο, αλλά παράλληλα δεν πετυχαίνει κάποιο πλεονέκτημα για τον εαυτό του ή, ακόμα, υφίσταται ζημιά κι ο ίδιος».
Ως έναν από τους μεγεθυντικούς παράγοντες της βλακείας ιεραρχεί την (πραγματική ή φανταστική…) εξουσία. «Τα άτομα που έχουν εξουσία τείνουν να πιστεύουν ότι, ακριβώς επειδή έχουν εξουσία, είναι οι καλύτεροι, οι πιο ικανοί, οι πιο έξυπνοι, οι πιο σοφοί από όλη την ανθρωπότητα. Εξάλλου, περιστοιχίζονται από αυλικούς, οπαδούς και κερδοσκόπους που ενισχύουν διαρκώς αυτή την ψευδαίσθηση. Με αυτό τον τρόπο όποιος βρίσκεται στην εξουσία καταλήγει να διαπράττει κατά γενική ομολογία τις μεγαλύτερες ανοησίες».
Η βλακεία είναι απρόβλεπτη κι αήττητη. Και οι διακρίσεις ανάμεσα σε αυτούς που είναι βλάκες -αστείρευτη πηγή εμπνεύσεων για όλους τους υπόλοιπους…- και σε αυτούς που είναι έξυπνοι ποικίλουν. Όσοι ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία, αφορίζει ο Διονύσης Χαριτόπουλος, δεν το λένε. Κι όσοι ανήκουν στην πρώτη δεν το ξέρουν. Το κακό είναι ότι η βλακεία δεν είναι προφανής εκ πρώτης όψεως. Τρακάρεις απάνω της…
