Καιρός να ενηλικιωθούμε!

Αν ο ελληνικός λαός θελήσει να δραπετεύσει από τις προπαγανδιστικές τεχνικές των κυβερνώντων, τότε θα δραπετεύσει από τα κάγκελα της νηπιακής κούνιας του, βηματίζοντας επιτέλους προς το φως της αλήθειας

Του Κωνσταντίνου Βαθιώτη*

Ζούμε σε κρίσιμους καιρούς, κι όμως είμαστε μια βρεφική κοινωνία που δεν παίρνει στα σοβαρά τους μεγάλους κινδύνους. Η διαπίστωση αυτή γίνεται από τον Αλεξάντερ Κίσλερ (Alexander Kissler) στον πρόλογο του βιβλίου του «Η βρεφική κοινωνία. Οδοί διαφυγής από μια ανωριμότητα για την οποία είμαστε οι ίδιοι υπεύθυνοι» (“Die infantile Gesellschaft. Wege aus der selbstverschuldeten Unreife”, εκδ. Harper Collins, 2020). 

Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι η βρεφική κοινωνία δεν είναι καινούργιο φαινόμενο, αν και στις μέρες μας το βιώνουμε σε πρωτοφανή έκταση. Το 1932 ο Άλντους Χάξλεϋ σημείωνε καταγγελτικά ότι η νοσηρή λατρεία της βρεφικότητας ανάγεται ήδη στις αρχές του 19ου αιώνος. 

Σχολιάζοντας την λατρεία του παιδιάστικου, o Χάξλεϋ παρατηρεί ότι εξαιτίας της εμποδίζεται ο άνθρωπος να βρει ένα νόημα για την ζωή του κατά τα τελευταία δύο τρίτα της φυσικής του υπόστασης. Περίπου 90 χρόνια μετά την παρατήρηση αυτή, διαπιστώνουμε ότι η κοινωνία μας οιστρηλατείται από το παιδιάστικο πρότυπο της ανωριμότητας. Η παιδιάστικη συμπεριφορά αποτελεί πισωγύρισμα σε μια εποχή που αποτελεί ήδη παρελθόν (παλιμπαιδισμός). Υπό αυτό το πρίσμα, χαρακτηριστικό γνώρισμα της βρεφικότητας είναι η προσποίηση του ενήλικα ότι βρίσκεται σε διαφορετική ηλικία από εκείνη που πράγματι έχει. 

Πολίτες-υποχείρια

Ο Κίσλερ επισημαίνει ότι στην σύγχρονη κοινωνία συναντούμε πολλούς ισχυρούς τύπους βρεφοποίησης, οι οποίοι εξυπηρετούν κυρίως πολιτικά ή οικονομικά συμφέροντα. Συχνά, όμως, η βρεφοποίηση εκπληρώνει και έναν άλλο σκοπό: την αποποίηση των ευθυνών για τις πράξεις του ενεργούντος υποκειμένου. 

Όποιος αναλαμβάνει τον ρόλο του ανώριμου βρέφους, θέλει συνεχώς να μπορεί να παίζει χωρίς να χρειάζεται να λογοδοτεί σε κανέναν. Ο μεγάλος κίνδυνος που εγκυμονεί αυτή η παιδιάστικη συμπεριφορά είναι διττός: Να γίνει ο βρεφοποιημένος πολίτης είτε υποχείριο των κυβερνώντων είτε αδίστακτος εξουσιαστής.

Εκφάνσεις βρεφοποίησης από την καθημερινότητα μπορεί να απαριθμήσει κανείς πάμπολλες. Από την χρήση ηλεκτρικών πατινιών μέχρι την επιλογή γελωτόσημων ή αυτοκολλήτων αντί προτάσεων, όταν ανταλλάσσει ηλεκτρονικά μηνύματα. 

Σε ό,τι αφορά τα ΜΜΕ, η προπαγάνδα και η πλύση εγκεφάλου μέσω διαφημίσεων, ειδήσεων και λοιπών προγραμμάτων, στηρίζεται κατ’ εξοχήν στην χρήση χρωμάτων, εικόνων και ήχου, που διεισδύουν ευκολότερα και γρηγορότερα στο υποσυνείδητο του βρεφοποιημένου τηλεθεατή. 

Την βρεφοποίηση των πολιτών εξυπηρετεί αναμφισβήτητα και η ψυχαγωγία τους με όπερες, θεατρικά έργα ή κινηματογραφικές ταινίες, το σενάριο των οποίων είναι πολλές φορές ολοφάνερα παιδικό, εξωπραγματικό ή παντελώς γελοίο. Πολλές από τις ταινίες του παλιού ελληνικού κινηματογράφου γεννούν στον σημερινό θεατή την εύλογη απορία πώς είναι δυνατόν να κατάφερναν, μέσω της απλοϊκής ή ακόμη και κραυγαλέα βλακώδους πλοκής τους, να προκαλούν γέλιο στον τηλεθεατή. 

Φυσικά ουδείς μπορεί να ξεχάσει τον παιδιάστικο τρόπο με τον οποίο προπαγανδίσθηκε η τήρηση των κανόνων υγιεινής επί κορωνοϊού. Χαρακτηριστικό εν προκειμένω ήταν το αρκτικόλεξο ΧΑΜ: Χέρια πλένουμε, Αποστάσεις κρατάμε, Μασκούλα φοράμε. 

Σημάδι βρεφοποίησης στο πεδίο της πολιτικής επικοινωνίας είναι η προσπάθεια του πολιτικού να πάρει με το μέρος του τα πλήθη αγγίζοντας τις συναισθηματικές τους χορδές αντί να προβάλλει λογικά επιχειρήματα ή να παρουσιάζει προγραμματικές θέσεις. Αληθινό θεωρείται ό,τι «βγάζει συναίσθημα». Έτσι, στο προσκήνιο κυριαρχεί ένα ανάλαφρο κλίμα (ψευτο)δημοκρατίας, αλλά οι σοβαρές αποφάσεις λαμβάνονται στο παρασκήνιο της εξουσίας.

Επίσης, οι βρεφοποιημένοι πολίτες αρνούνται να αναγνωρίσουν όρια: ανάμεσα σε μένα και σε σένα, στο παλιό και το καινούργιο, στα ζώα και τους ανθρώπους, ενώ υπολογίζουν εσφαλμένα τις αποστάσεις, μπερδεύουν τον χρόνο και ζουν αποκλειστικά στο παρόν. Συναποτελούν μια αγέλη που έχει άγνοια κινδύνου και μολύνει την δημοκρατία με τον ιό του παραλογισμού. Πέραν αυτών, οι βρεφοποιημένοι πολίτες λατρεύουν τα ζώα, από τα οποία προσδοκούν, κατά παράδοξο τρόπο, να διδαχθούν τον ανθρώπινο τρόπο ζωής.

Ζαν Ζακ Ρουσσώ

Αξιοποιώντας τα διδάγματα του «Αιμιλίου» του Ζαν Ζακ Ρουσσώ, ο Κίσλερ επισημαίνει ότι, όπως ένα παιδί, έτσι και η βρεφική κοινωνία γνωρίζει μόνο το γέλιο και το κλάμα, άρα είναι ή του ύψους ή του βάθους. Σε μια κοινωνία, όμως, που δεν διαθέτει ενδιάμεσες-γκρίζες ζώνες απουσιάζει ο χώρος για σταθμίσεις, οπότε τα μέλη της δεν είναι ελεύθερα ούτε ζουν στον πραγματικό κόσμο, αφού αυτός δεν είναι διπολικός αλλά πολύχρωμος. 

Σημειωτέον ότι ο Ρουσσώ προέτρεπε τους αναγνώστες του να αγαπούν την παιδική τους ηλικία και να προσέχουν τα παιδιά, αλλά απέρριπτε τόσο τους βρεφοποιημένους ενήλικες όσο και τους μικρομέγαλους.

Προσκόλληση

Είναι πολύ σημαντικό να κατανοηθεί ότι η διαρκής υπενθύμιση των διαδοχικών ή παράλληλων κρίσεων που μαστίζουν την ανθρωπότητα ή έναν λαό και προβάλλονται ως λόγοι για την κήρυξη των αντίστοιχων «πολέμων» (κατά της πανδημίας ή της κλιματικής αλλαγής, αλλά και κατά της ακρίβειας ή της ατιμωρησίας) συνδέεται στενά με τον τρόπο αντίδρασης των βρεφών στον κίνδυνο. 

Όπως σημειώνεται στο βιβλίο «Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία» των Χιούστοουν / Στρέμπε / Γιόνας (επιστ. επιμ. Γ. Αμπακούμπκιν, μτφ.: Τ. Πλυτά, 2007, σελ. 421): «Σε απειλητικές καταστάσεις (π.χ. συνθήκες άμεσου κινδύνου ή όταν αισθάνεται πείνα ή δίψα) το βρέφος είναι αναγκασμένο να στηριχτεί στον φροντιστή του και να τραβήξει την προσοχή του – με τη μητέρα του να είναι συνήθως ο κύριος φροντιστής. Γι’ αυτό και τα μωρά αρχίζουν να κλαίνε, όταν πεινούν ή όταν δεν είναι σωστή η θερμοκρασία τους – εάν δεν το έκαναν, θα μειώνονταν οι πιθανότητες επιβίωσής τους».

Επομένως, όταν μια κυβέρνηση καλεί τους πολίτες να στρατολογηθούν στο κοινό μέτωπο κατά του «αόρατου εχθρού», στην πραγματικότητα ενεργοποιεί την ανάγκη προσκόλλησης του βρέφους στον φροντιστή του, οπότε υπό πολεμικές συνθήκες οι βρεφοποιημένοι πολίτες μετατρέπονται σε υποχείρια των διαχειριστών της εκάστοτε κρίσης. 

Με όρους πολιτικής επιστήμης, πρόκειται εδώ για το φαινόμενο της «συσπείρωσης γύρω από την σημαία» (rally ’round the flag effect), το οποίο παρατηρείται όταν ξεσπούν (συνήθως τεχνητές) κρίσεις παγκόσμιας εμβέλειας και οι τρομοκρατημένοι πολίτες εμφανίζονται ανεκτικοί στην εφαρμογή δρακόντειων μέτρων που ψαλιδίζουν ή εξαφανίζουν τις ελευθερίες τους.

Η διάλεξη Ομπέρ

Στις 12 Σεπτεμβρίου 2017, o καθηγητής Τζοσάια Ομπέρ εκφώνησε διάλεξη στην Αθήνα με θέμα «Δημόπολις: Ένα αρχαιοελληνικό όραμα για τη δημοκρατία του αύριο». «Παρόλο που στις μέρες μας αναφερόμαστε συχνά στην αξιοπρέπεια του ανθρώπου, ως μια αφηρημένη, ενίοτε και μεταφυσική διάσταση των οικουμενικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων», ο Ομπέρ τόνισε ότι «οι δημοκράτες της εποχής μας τείνουν να παραγνωρίζουν την αξία της αξιοπρέπειας του πολίτη». Γι’ αυτό «όλοι οι πολίτες έχουν καθήκον να προστατεύσουν ο ένας τον άλλον από τους ευτελισμούς του δημόσιου διασυρμού και της βρεφοποίησης» (infantilization).

Η τραγική ειρωνεία είναι ότι ο Ομπέρ υπήρξε ο πρώτος καθηγητής της έδρας Κωνσταντίνου Μητσοτάκη στην Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, αφιέρωσε δε την διάλεξή του στον πατέρα του σημερινού πρωθυπουργού της Ελλάδος, η κυβέρνηση του οποίου προσβάλλει την αξιοπρέπεια των πολιτών, αφού δεν έχει κανένα δισταγμό να τους μεταχειρίζεται συνεχώς και αδιαλείπτως σαν βρέφη. 

Αν οι λαοί, πρωτίστως δε ο ελληνικός, κατανοήσουν το εξαιρετικά διαβρωτικό για την δημοκρατία φαινόμενο της βρεφοποίησης ως μία από τις πιο επικίνδυνες προπαγανδιστικές τεχνικές που χρησιμοποιούν οι κυβερνώντες για να τους «εμβολιάζουν» το μυαλό με τις ωφέλιμες για την ελίτ ιδέες, είναι βέβαιον ότι, αργά ή γρήγορα, θα θελήσουν να δραπετεύσουν από τα κάγκελα της νηπιακής κούνιας τους, βηματίζοντας επιτέλους προς το φως της αλήθειας. 

Αν, όμως, εμμείνουν στον παλιμπαιδισμό τους, τότε θα εδραιωθεί μια πρωτόγνωρη για την ανθρωπότητα «έξυπνη παγκόσμια δικτατορία», που θα μπορέσει να καταπέσει μόνο με υπερφυσικό τρόπο.

*πρ. Αναπλ. Καθηγητής Νομικής Σχολής Δ.Π.Θ.