Στο έθιμο, το οποίο τελείται στις 24 Ιουνίου, όλοι πηδούν φωτιές, πεπεισμένοι πως δεν θα τους πιάσει αρρώστια μέσα στον χρόνο και όλα θα πάνε καλά στη ζωή τους
Του Δρ. Δημήτρη Αναγνωστή*
Το γενέθλιον του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στις 24 Ιουνίου είναι μέρα σημαδιακή για το ημερολόγιό μας. Ο ήλιος που έως τότε ανηφόριζε στον ορίζοντα φτάνει στο ζενίθ, σταματά την άνοδο και παίρνει τον κατήφορο, κάνοντας τη μέρα, που μέχρι τότε μεγάλωνε, να αρχίσει να μικραίνει. Γι’ αυτό ο λαός μας τον αποκαλεί και Αη Γιάννη του Λιοτροπιού (τροπές του Ηλίου).
Μέρες σαν κι αυτή πίστευαν από τα πανάρχαια χρόνια ότι ανοίγουν οι πύλες του χρόνου και όποιος έχει το χάρισμα μπορεί να κοιτάξει και τα περασμένα και τα μελλούμενα. Παγανιστικές μεν οι μαντικές πράξεις, διατηρήθηκαν ωστόσο και στους χριστιανικούς χρόνους, και τάχτηκαν στο όνομα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, του μεγάλου Προφήτη της Καινής Διαθήκης, ο οποίος αξιώθηκε να βαφτίσει τον ίδιο τον Ιησού. Γι’ αυτό και έχει επιλεγεί στην πορεία των αιώνων αυτή ακριβώς η ημερομηνία για την άσκηση συμπαθητικής μαγείας και πρόγνωσης του μέλλοντος, από τον λαό μας. Προπάντων για την τύχη των νεαρών, ανύπαντρων κοριτσιών που βρίσκονταν στο σταυροδρόμι της ζωής και αγωνιούσαν για το αύριο, το οποίο συνήθως δεν μπορούσαν καν να επηρεάσουν στο ελάχιστο. Κι έτσι προέκυψε ο Κλήδονας.
Λίγο πολύ το έθιμο του Κλήδονα είναι γνωστό στους περισσοτέρους. Την παραμονή της γιορτής, σε μια γραγούδα (πήλινο μαγειρικό σκεύος που μοιάζει με κανάτι), καινούργια και αμεταχείριστη, που θα σκεπαστεί στη συνέχεια με άλικο μαντίλι, κάθε νέα κοπέλα που θέλει να μάθει τι την περιμένει, ρίχνει μέσα το σημάδι της, το «ριζικάρι» της: ένα δαχτυλίδι, ένα σκουλαρίκι, έναν σταυρό, κάτι πολύ προσωπικό. Τα σημάδια είναι οι ιδέες του καθενός, η μαρτυρία του, η γλώσσα με την οποία θα μιλήσει για το ίδιο του το άτομο και τα χαρακτηριστικά του. Θα τα εκθέσουν όλη νύχτα πάνω σε μια ταράτσα για να τα δουν τα άστρα και το φεγγάρι, και να τα φορτίσουν με προωθητικές της μαντικής ιδιότητες. Και για να ισχυροποιήσουν ακόμη περισσότερο τις μαντικές ιδιότητες γεμίζουν τη γραγούδα με το αμίλητο νερό. Το νερό αυτό θα το μεταφέρει, κατά προτίμηση, από μια πηγή, μια (σε πολλά μάλιστα μέρη μέχρι και τρεις) μικρή Μαρία της οποίας ζουν και οι δύο γονείς. Στη διαδρομή δεν πρέπει να χύσει ούτε μια σταγόνα και κυρίως, ό,τι κι αν συμβεί, δεν πρέπει να μιλήσει με κανέναν. Εξ ου και αμίλητο νερό.
Και πάλι δεν φτάνουν όλα αυτά. Τη νύχτα της παραμονής του Αη Γιάννη του Λιοτροπιού (που λέγεται και Φανιστής και Ριζικάρης να μην το ξεχνάμε) μεγάλες φωτιές ανάβονται σε όλες τις γειτονιές, στα σταυροδρόμια και τα τρίστρατα. Χαρούμενοι οι χωριανοί πηδούν τις φωτιές, πεπεισμένοι πως δεν θα τους πιάσει αρρώστια μέσα στον χρόνο κι όλα θα πάνε καλά στη ζωή τους. Είναι ίσως το πιο αγαπημένο έθιμο του καλοκαιριού, έθιμο πανάρχαιο και πανευρωπαϊκό. Αν δεν ανάγεται σε πρώιμη λατρεία της φωτιάς, τουλάχιστον παραπέμπει σε κάθαρση και εξαγνισμό. Οι ποιητές μας και ο λαός μας το αγάπησαν πολύ και το τραγούδησαν χαρούμενα και τρυφερά. Ο Λειβαδίτης βλέπει μέσα στα μάτια της αγαπημένης του τις φωτιές του Αη Γιάννη να ανάβουν και ο Μίκης τόνισε τον ρυθμό στο τραγούδι «Έχω μια αγάπη» που τόσο ξένοιαστα και ευτυχισμένα απόδωσε ο Καζαντζίδης με τη Μαρινέλλα στα 1961. Ενώ με νοσταλγία και ευαισθησία συνέθεσε το τραγούδι (1974) του ο Γιάννης Σπανός, πάνω στους στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου «Στην Αριστοτέλους, και τόσο αισθαντικά τραγούδησε η Χαρούλα Αλεξίου, αναπολώντας μια εποχή που ακόμα «φωτιές ανάβανε στους μεγάλους δρόμους, τ’ Αη Γιάννη θάτανε θαρρώ». Κι ας μην παραβλέψουμε τη «σούστα» των Μάνου Ελευθερίου και Δήμου Μούτση (1972), όπου πονεμένα, με έναν κρυφό λυγμό, τραγουδάει στο ρεφρέν της ο Μητροπάνος για όσα έχουν φύγει.
Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές
του Αη Γιάννη, αχ! πόσα ξέρεις και μου λες
αχ! πόσα τέτοια ξέρεις και μου λες
που ‘χουν πεθάνει.
Έτσι καθαροί, ανήμερα της γιορτής, και πριν να βγει ο ήλιος, θα μαζέψουν τον Κλήδονα και θα τον αποσφραγίσουν. Μια κατάλληλη γυναίκα, η «Πυθία» η μάντισσα, απαγγέλλει προφητικά στιχάκια και βγάζει ένα ένα τα ριζικάρια. Από το στιχάκι που θα εκφωνηθεί, πότε χαρούμενο – πότε λυπημένο, όσες και όσοι συμμετέχουν προσπαθούν να μαντέψουν το μέλλον τους. Η ζωή, βλέπετε, τάχει και τα δυο, και προχωράει μέσα από τέτοιες αντιθέσεις και συγκρούσεις. Μα τα στιχάκια είναι κάπως σαν του Μαντείου των Δελφών: «Ήξεις αφήξεις, ου θνήξεις», γι’ αυτό και το έθιμο συμπληρώνεται προσθετικά με ποικίλους άλλους τρόπους μαντείας, τα πηγάδια, τους καθρέφτες, τις ονοματομαντείες και μύρια όσα.
Προκαταλήψεις (!) λένε πολλοί και αντιμετωπίζουν με κάποια ειρωνεία το έθιμο. Ότι δηλαδή αφορά ανθρώπους αμόρφωτους και οπισθοδρομικούς, βαρίδι για τη σύγχρονη εποχή της τεχνολογίας και της… προόδου. Κι όμως ένα μεγάλο μέρος απ’ αυτούς δεν αρνούνται να τους πουν το φλιτζάνι, καταφεύγουν στη χειρομαντεία, διαβάζουν μετά μανίας τα ωροσκόπια και παίζουν στα δάχτυλα τα ζώδια, τους ωροσκόπους και άλλα τέτοια.. επιστημονικά, ρίχνουν και τα χαρτιά όταν βρουν τον… ειδικό, αλλά με εξωτικές τράπουλες: κινεζικές, ινδικές, αιγυπτιακές, των Μάγια και πολλών άλλων. Προσπαθούν να μαντέψουν τους τυχερούς αριθμούς στο Λόττο, τα αποτελέσματα των αγώνων στο ΠΡΟΠΟ και στον Ιππόδρομο, αγοράζουν μετά μανίας λαχεία. Προκαλούν την τύχη τους ποντάροντας στη ρουλέτα, παίζουν χαρτιά κι ας μην είναι ο Ντοστογιέφσκι. Είναι ανθρώπινο! Όλοι θα θέλαμε να ξέρουμε τι μέλλει γενέσθαι, αν μας αγαπούν, ποιο είναι το πεπρωμένο μας, κι αν μπορούμε να το ελέγξουμε και να αποφύγουμε κακοτοπιές. Αλλά αυτό δεν είναι εφικτό παρά μόνο στο πλαίσιο της λογικής πρόγνωσης.
Φαίνεται ωστόσο πως όσοι πιστεύουν και έχουν αποδεχτεί πως η ζωή τους επηρεάζεται ή και καθορίζεται από την τύχη μπορούν να αντεπεξέλθουν σε δύσκολες καταστάσεις, σκληρές κακοποιήσεις, απώλειες αγαπημένων προσώπων, οικονομικές καταστροφές κ.λπ. με μεγαλύτερη ευκολία από εκείνους οι οποίοι υποτιμούν τις ανεξέλεγκτες επιρροές πάνω στη ζωή τους. Και σε αυτό ο Κλήδονας έπαιζε τον πολύ σημαντικό του ρόλο, πέρα από τη σύσφιξη των μελών μιας μικρής κοινωνίας (ενός χωριού, μιας γειτονιάς) που πετύχαινε μέσα από την ομαδική δράση. Είχε όμως με τον καιρό κατακτήσει και έναν χαρακτήρα μαζικής εκτόνωσης, λελογισμένης και στο πλαίσιο του μέτρου, μέσα από τα λεγόμενα αδιάντροπα τετράστιχα ή δίστιχα, ήδη γνωστά στους παρευρισκομένους, είτε αυτοσχέδια της στιγμής. Οι συμμετέχοντες, χωρίς ψευδοαιδημοσύνες, ακούν, γελούν και τραγουδούν όλοι μαζί. Με τα αδιάντροπα, εκφραζόμενοι στην παρέα, απελευθερώνουμε κάτι από τον βαθύ εαυτό μας, κάτι ανθρώπινο που το φυλάγαμε έναν χρόνο, μέχρι να ξαναρθεί η μέρα του Κλήδονα.
Σήμερα γίνονται σε πολλά μέρη «αναβιώσεις» (λεγόμενες) του Κλήδονα, μα είναι πιότερο θεατρικά δρώμενα και όχι γνήσια λαϊκή μαντεία. Ας είναι κι έτσι! Γιατί όπως έγραψε και ο καθηγητής της Λαογραφίας Μιχάλης Γ. Μερακλής «ακόμα κι αν το σύνολο των φολκλοριστικών εκδηλώσεων συμπυκνωνόταν σε μια κονκάρδα, σε ένα σήμα, ακόμη και τότε, εφόσον θα το φορούν στο πέτο τους οι άνθρωποι, η σχέση τους με την παράδοσή μας θα υπάρχει, δραστική και παρούσα».
Έτσι, λοιπόν, πορεύτηκε η μαντική παράδοση μέχρι τον νεότερο Ελληνισμό! Το Μαντείο το Δελφών, ωστόσο, επόπτευε και γνώριζε τα πάντα. Οι χρησμοί του ήταν βαρύνουσας σημασίας. Απαντούσε σε όλες τις ερωτήσεις, από τα πιο ζωτικής σημασίας πολιτικά θέματα μέχρι απλής ερωτικής φύσεως. Οι προφητείες του ήταν και θεωρητικές και πρακτικές τόσο για μια κοινωνία όσο και για μεμονωμένους ιδιώτες. Ο Σοφοκλής την παράδοση, τον μύθο ακολούθησε και ανάπτυξε την τέχνη του θεάτρου, την τραγωδία. Κι έτσι οδηγήθηκε η επιστήμη, χέρι χέρι με την τέχνη, στην κατανόηση του ασυνειδήτου: γιατί ο Οιδίποδας έβγαλε μόνος του τα μάτια του.
*Ψυχίατρος – συγγραφέας
